ОТАРЛАУҒА ҚАРСЫ КҮРЕС

ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап жер мәселесі қазақ қоғамында ең күрделі жайтқа айналады. 1819 жылы Уәли хан қайтыс болады. Яғни Ресей патшалығы хандық билікті жояды. Кейін бұл тарихи оқиға қазақ сахарасында толқулар туғызады. Патша әкімшілігі қазақ даласына біртіндеп тереңдей түсуді жеделдете отырып, оны жаулап алу бойынша белсенді саясат жүргізуге кірісті. Бұл Қазақстан аумағында әскери бекіністер, форпосттар мен дуандар салып, әскери құрылымдар мен казак әскерлерінің санын арттыра түсті. Отарлық саясаттың бірі жергілікті өзін-өзі басқаруды біртіндеп жою мақсатында әкімшілік-аумақтық реформалар жүргізу болды, оның аясында алғашқы сыртқы округтер ашылды.

1822 жылғы “Сібір қырғыздары туралы жарғыға” сүйене отырып, М.Сперанский әзірлеген Қазақстан­ның кең дала аймағында басқару­дың жаңа жүйесін енгізе бастады. 1824 жылдың басында далаға округ­терді ашу және дуандар ұйымдас­тыру мақсатында екі экспедиция жіберілді. Біріншісі полковник А.Гри­горовскийдің басшылығымен Уәли ханның басқаруындағы рулардың аумағына, ал екіншісі Омбы облы­сының басқарушысы полковник С.Б.Броневскийдің басшылығымен бұрын Бөкей ханға бағынышты ру­лардың аумағына жіберілді. А.Гри­горовскийдің отряды 1824 жылы 29 сәуірде ұйып отырған қазақ рула­рының ортасынан Көкшетау округін ашты. Жаңадан ашылған округтерге казактарды Сібір комитетінің 1826 жылғы 20 желтоқсанда бекітілген арнайы ережесі бойынша көшіре бастады. 1835 жылға қарай Орта жүз­де 7 сыртқы округ ашылды: Қарқа­ралы (1824 ж.), Көкшетау (1824 ж.), Аягөз (1831 ж.), Ақмола (1832 ж.), Бая­науыл (1833 ж.), Үшбұлақ (1833 ж.) және Аманқарағай (1834 ж.). XIX ғасырдың 30-шы жылдарының со­ңына қарай 1822 жылы қабылданған “Сібір қырғыздары туралы жарғы” өзінің көптеген ережелерімен қазақ жерлерін экономикалық игеру және саяси бағындыру міндеттеріне жа­уап бермегені анықталды. Сондық­тан 1838 жылы бірқатар жаңа заң­дар, ал 1850 жылы патша үкіметі Ор­та жүздегі басқаруды патшалықтың жер және сауда саясатына бейім­деуге тырысқан бірнеше актілер ен­гізеді. Әрине, ғасырлар бойы ме­кендеп отырған жерінен айырылу ешкімге де оңай болмағаны белгілі.

1867 жылы патша Александр II “Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ережені”, ал 1868 жылы “Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлығының Дала облыстарын басқару туралы уақытша ережені” бекітті. Бүкіл қазақ аумағы 3 генерал-губернаторлыққа бөлінді: Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір. Әскери және аза­мат­тық билікті генерал-губерна­тордың қо­лы­на шоғырландыру ре­фор­малар­дың негізгі міндеттерінің бірі болды. Облыстың басында тұр­ған әскери губернатор бір мезгілде казак әскер­лерінің жазалаушы ата­маны болды. 1891 жылғы Ресей императоры III Александр “Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын бас­қару туралы ереже” немесе “Дала ережесін” бекітті. Бұл ережелер қа­зақ сахарасын толық­қанды отарла­ған­ның заңдық сипаты болатын.

Бұл жүріп жатқан процестерге қарсы қазақ зиялылары бас көтерді. Әрине империяны қарумен жеңу мүмкін емес екенін жақсы білді. Мәскеу, Петербор, Қазаннан білім алған жастар жер-жерде бой көрсете бастады. Солардың қатарында Мәм­бетәлі Сердалин де бар еді. Ол 1865 жылы Көкшетау уезi, Мезгіл болы­сындағы Кiшi Қоскөл деген жерде дүниеге келдi. Көкшетау уезi – қазiргi Ақмола мен Солтүстiк Қазақстан облыстарының аймағы. Ал Мезгіл болысы – қазіргі Солтүстiк Қазақстан облысындағы Айыртау ауданы. Кiшi Қоскөл – осы аудан­дағы Антоновка ауылының маңында ор­на­ласқан көлдiң атауы.

Мәмбетәлі – Омбы, Санк-Петербургте білім алған, қазақ зиялы­ларының бірі еді. Бірақ демокра­тиялық көзқарастарына байланысты және жер аударылған саяси сенімсіз адамдармен қарым-қатынас жаса­ғаны үшін оқудан шығарылады. Осы­лайша елге келген Мәмбетәлі Сер­далин Ресей бассыздығына қарсы күрес бастайды. Халық арасында демократиялық көзқараста үгіт-насихат жүргізеді. Ол ауылда идеа­логиялық үгіт-насихат жүргізумен қатар, жер мәселесіне байланысты орыс тілінде бірнеше кітап жазып, Омбы қаласында бастырып шыға­рады. Еңбектері “Аренда казахской земли” (1900 ж.), “Эксплуатация карсакпайских копей” (1901 ж.) және “По вопросу об эксплуатации степей Западной Сибири путем ското­водчес­кой культуры” деген тақырып­тарда еді. Жазғандары 1904 жылы Петербургте “Труды общества для содействия русской промышлен­ности и торговли” атты жинақтың 25 томында жарық көрді. Өкініштісі М.Сердалиннің кейбір еңбектері осы күнге дейін табылмай отыр. Бірақ соңғы баяндамасы сақталған, Ресей архивтерінен жер мәселесіне бай­ланысты министрліктерге жазған арыздары да табылып отыр.

Көптеген саяси, экономикалық, мәдени мәселелер Санкт-Петер­бург­те шешілгені белгілі. XIX ға­сырдың 60-70 жылдарында Ресей буржуазиясы ұйымдық келісімге ұмтылуды жандандырады, таптық мүдделерін қорғаудың жаңа жолда­рын іздейді. Осы мақсаттарды жүзе­ге асыру үшін өкілді, қоғамдық, ғы­лыми ұйымдар құра бастайды. 1867 жылы Санкт-Петербургте қаржы министрі М.Рейтерннің тікелей қол­дауымен Ресей өнеркәсібі мен саудасына жәрдемдесу қоғамы құ­ры­лады. Бұл ұйым қатарында өн­дірушілер мен ірі саудагерлер, жо­ғары дәрежелі ақсүйектер, кәсіпкер-дворяндар, шенеуніктер, белгілі орыс ғалымдары болды. Аталмыш қоғам “Сауда жинағын” шығарып тұрды. Кейінірек ол “Орыс өнеркәсібі мен саудасын ілгерілету қоғамының еңбектері” деп аталды. 1872 жылдан 1913 жылға дейін 30 шығарылымы жарық көрді. Мәмбетәлінің еңбегі осы жинақта басылған.

Жер үшін күрес 1900 жылы көк­тем шығысымен Мәмбетәліні Санк-Петербургке алып келеді. Ол ми­нистрлердің табалдырығын тозды­рып, ақыр соңында “Ресей өнеркә­сібі мен саудасына жәрдемдесу қоғамы” қазақ жерінен келген білімді жас зиялыны тыңдауға келіседі. Қоғам отырысы 8 наурызға бекітіледі. М.Сердалин баяндамашы ретінде тіркеліп, келісілген күні “Батыс Сібір далаларын мал шаруашылығы мә­дениеті арқылы пайдалану туралы” атты баяндама жасайды. Негізгі мәселе орыс жерінен келіп жатқан шаруалар легін тоқтату, отарлау саясатын әшкерелеу еді.

Ол баяндамасын былай бастай­ды: “Өзімнің баяндамамды баста­мастан бұрын, батылдық танытып, сіздерден кейбір мүмкін түсініксіз сөздеріме алдын ала кешірім сұрай­мын. Мен далалық қырғызбын және осындай жоғары дәрежелі қауым алдында тұңғыш рет сөйлеп тұрмын. Сахара далада туған адам ретінде мен өз кең жазирамды өте жақсы көремін де, елімнің мүддесін жоғары қоямын және ғазиз далама қандай да болсын қауіп төнгенін көргенімде жүрегім қанға боялады. Өз мекенімді және Батыс Сібірдің кең байтақ далаларын аралағанымда, маған жаппай куә болуыма тура келгені, қала адамдары яғни үкіметтің игі мақсаттарын орындаушылар, дәре­жесі жоғары немесе зерттеушілер яғни жеке тұлғалар, бір жағынан тіл білмегендіктен, тым болмаса дала табиғатынан хабары жоқтар бүгін болмаса ертең даланы шөлге айнал­дырулары мүмкін. Мен үшін бұл – ұлы қасірет”, – дейді.

М.Сердалин өз баяндамасын тек көзбен көріп, қолымен ұстаған қара­пайым қазақ даласының жағдайын қарабайыр түрде емес, барынша дәлелді, әлемдік құбылыстармен байланыстырып жеткізеді. Мысалға, еуропалық қоныс аударушылар Солтүстік Америкаға сапар шегіп, жер мен бостандықты армандады, бірақ мұхиттың арғы жағындағы шындық тарихи әдебиеттерде бей­неленгендей соншалықты роман­тикалық аңыздарға сәйкес келмеді. XVII–XVIII ғасырларда ағылшын тәжі Солтүстік Американың тың жерлерін тарата бастады. Бірақ оны жерсіз шаруалар емес, ағылшын ақсүйек­тері алды. Тағы бір назар аударар құрлық ол – Африка. Африка жерлерін басып алу жергілікті тұр­ғындардың құлға айналуымен қатар жүрді. Осы дүние жүзінде болып жатқан отарлық саяси процестер қатарына М.Сердалин Қазақстанды да қосады. Иә, бұл кезде Қазақ­станда жүріп жатқан отарлық сая­сатқа әлемдік тұрғыдан баға бере алуы, сол кездегі автордың жеке тұлғасын прогресивті зиялылардың қатарына көтеруге болатындығының дәлелі. Автор: “Баяндамамды “Батыс Сібір далаларын мал шаруашылығы мәдениеті арқылы пайда­лану туралы” деп атадым. Ежелгі уақыттан қазіргі күнге дейін, тіпті, алыс болашағымызда да далалы жерде тек мал шаруашылығы мә­дениетімен ғана айналысуымыз мүм­кін. Өнеркәсіп немесе егін шаруа­шылығы мәдениетін күштеп әкелу жазиралы жерді шөлге айналдыруы әбден ықтимал”, – деп ойын бір түйін­дейді.

П.Румянцев өз еңбегінде: “Коло­ни­за­ция степи русскими поселен­цами и быстрое развитие тор­го­вых с ней сношений, пошедшия гигантски­ми шагами с проложением в ней железнодорожных путей, произ­вели перевород в хозяйственной жизни киргиз”, – дейді. Яғни отарлау темір жолдың салынуымен қарқын­ды жүріп, қазақтардың шаруашылы­ғында төңкеріс жасап, дамытып жіберді дегенге саяды. Мәмбетәлі Сердалин болса бұл жайында: “Соңғы уақытта, әсіресе Сібір темір жолын өткізумен, біздің қиын өмірі­мізге орыс шаруалары қызыға қара­ды. Міне, “қоныс аударушылар үшін жер бөлу туралы” мәселе кезекке тұрды. Бірақ бұл жерді яғни егістікке жарамды жерді қайдан алуға болады? Егер біздің даламызда осындай жерлер болғанның өзінде, ол баяғыда XIX ғасырдың бірінші жартысындағы казактар мен қоныс аударушылардың пайдалануына берілген немесе жергілікті қырғыз­дар жыртып тастаған. Дала ережесі­нің 120-бабына берілген ескертпе негізінде көшпенділер үшін артық болуы мүмкін жерлер ғана мемле­кеттік мүлік министрлігінің қарама­ғына түседі; бірақ ондай жерлер бар ма?! Бір қарағанда, үш облыстың: Ақмола, Торғай және Семейдің кең жазирасында мұндай жерлердің болмауы мүмкін емес сияқты және неге жерге мұқтаж орыс шаруаны сонда көшірмеске. Оған қоса жерін баптап өңдейтін шаруаны үлгі етіп, қырғыздың малшысын да жер өңдеу мәдениетіне көшіртсе деген ой ке­леді. Іс жүзінде олай емес! Шаруаға егінін сәтті өсіру үшін не қажет? Жақсы топырақ және жеткілікті мөлшердегі тұщы су, ал бұл біздің даламызда жоқ”, – деп кесіп айтады. Орыс зерттеушілері мен қоныс ауда­рушылардың, қоныс аударуды ұйым­дастырушылардың пайымдарының барлығы қате екенін дәлелдей түседі.

М.Сердалин: “Даланың көптеген жерлерінде көне гидротехникалық құрылыстардың іздерін таба аласыз, мен бұрынғы арықтардың іздерін көргенімде таң қалатынмын, неге қазір сол жерлерде бір тамшы су жоқ деп. Тек географ Венюковтың жара­тылыстанушылар мен дәрігерлердің 8-съезінің еңбектеріндегі баяндама­сы­мен танысқаннан кейін ғана мен Орта Азия көлдерінің жалпы кебуіне себеп болатын шешілмеген себеп­тер бар екенін түсіндім. Судың жетіс­пеушілігі – кез келген далалыққа өте ауыр тиетін мәселе. Біз әр су қой­масын қаншалықты кішкентай болса да, өте мұқият қорғаймыз, жыл мез­гіліне қарай осындай су қоймаларын пайдаланамыз. Біз әр уақытта кең-байтақ даламызда өсіп тұрған ор­мандардың маңызын естен шығар­ған емеспіз. Орман мен шөп бар жер­лер біздер үшін жақсы, су да жақын жерде болады. Аңғалдықтан емес, ғасырлық тәжірибе бізді тек қана мал шаруашылығымен айналысуға мәж­бүр етеді, мүмкін кей өңірлерде егіншілікпен айналысады, мысалы, Атбасар, Көкшетау уездерінің кейбір оазистерінде. Қырғыздар алып жат­қан жер байтақ – бұл факт, бірақ өкінішке орай, оның 1/2 бөлігі тек диқаншыға ғана емес, мал шаруа­шылығына да жарамайды, мысалы атақты Бетпақ дала”, – деп жер мә­селесінің күрделі проблемаларын анық көрсетіп береді.

М.Сердалин су мәселесін қанша шешуге талпынғанымен далалы жерде оны шешу мүмкін емес екенін көрсетеді. Яғни жер шаруашылы­ғымен айналысу құр әурешілік бола­тынын көрсетіп отыр. Ал енді мұндай жағдайда қазақ жеріне, Батыс Сібір өңіріне қоныс аударып келген орыс шаруаларының жағдайы қандай болмақ? Кезіндегі бурлар, скавет­тер­лер сияқты келіп, бос жатқан жер­лерді игереміз деген қарашекпен­ділердің жағдайына автор ерекше назар аударады. Ол: “1889 жылдан бастап біздің даламызға орыс ша­руалары келе бастады. Дала таби­ғатының жағдайын білмей тұрып, олар мұнда жұмақ болады деп ойласа керек, бірақ оңбай қателесті. Олардың шаруашылығы әрең тір­шілік етіп келеді, оның өзі тек біресе тұқым, болмаса азық-түлік беріп келген үкіметтің тұрақты қол­дауы­ның арқасында. Шыдамаған­дары үй-жайын, шаруашылығын, басып алған жерлерін тастап қашып кетті. Енді бұрынғы елді мекендердің ор­нын қираған жұрттар және арам­шөп басып кетті. Мұндай ауылдар­дан біз: Туполевка, Ивановка, Заборовка, Балакөл, Құмдыкөл, Ескі Чаглинка, Кіші Бабық, Ұлытау, Ақтау және т.б. жерлерді айта аламыз. Со­нымен қатар, қалған ауылдардағы шаруа­лар шаруашылықтарын тастап кетейін десе кетуге рұқсат бол­ма­ғандықтан отыр. Кедей, жартылай аш адамдар өздерінің қиялдап келген мекендерінен көңілі қалып, құлазыған күйде ешкімге үлгі бола алмасы анық”, – дейді.

Көшіп келушілердің жағдайын осылайша сипаттай келе атақты Ф.А.Щербинаның экспедициясын сынайды. Бұл экспедиция 1896-1901 жылдар аралығында Дала генерал-губернаторлығының он екі уезін зерттеген еді: Омбы, Петропавл, Ақмола, Көкшетау, Атбасар, Семей, Павлодар, Қарқаралы, Өскемен, Зай­сан, Қостанай, Ақтөбе. Зерттеу ба­рысында аталған өңірлерде шаруа­шылық санағын жүргізеді. Сонымен қатар, ауылдарда қандай жайылым­дық алқаптар бар екендігін анықтайды. Экспедицияның аса маңызды міндеттерінің бірі – әрбір орта қазақ отбасының азық-түлік тұтынуының бюджеттік есебін жүргізу болды. Сондықтан экономикалық қажетті­лік­тер ғана емес, сонымен қатар жергілікті ресурстар да зерттелді: жер бедері, топырақ, өсімдіктер, су көздері. Баяндама авторы бұл жа­йында былай дейді: “Экспедицияға қа­тысқан адамдар одан да асқан жауапкершілікпен қажетті ақпаратты жинап, оларды топтастырып, осы мәліметтер негізінде белгілі бір немесе басқа тұжырымдар жасауы керек еді. Бірақ Щербина мырза мұны қалай жасайды? Қырғыздарға деген ойы қызыл жіппен бүкіл ең­бегін тартып қойғандай біржақ­тылық көзқарас қалыптастырған. Қырғыз лас және жалқау, оның қыстаулары (үйлері) Щербина мырзаның айтуын­ша, балшық пен қидың үстіне тұрғы­зылғандай. Экспедиция гидротехнигі Батюшковтың айтуынша, қырғыздың суға деген қарым-қатынасы түсініксіз дейді. Біресе ол өте үнемді, су қоймаларын көздің қарашығындай күтеді, ал енді Щербина мырзаның айтуы бойынша, керісінше қырғыз даланы сусыздандыруда дейді. … Бірақ бұл дала, онда ішуге жарамды суы бар құдық арасындағы қашық­тық ондаған, тіпті жүздеген шақырым деп саналады. Үлкен өкінішке орай, бізде әрдайым жуынуға арналған су табуға мүмкіндік болмай қалады, бұл жерде қалайша мінсіз тазалық туралы айтуға болады? Щербина мырза суы мол Ресейдің орталығын­да тұрсадағы орыс шаруасы өз күркесінің тазалығымен мақтана алмайтындығын ұмытып кететін сияқты. Көшіп келіп жатқан орыс шаруалары біздердің үйлеріміздің тазалығына таңқалыстарын жасыра алмай айтып кеткендерін талай естідім”, – дейді.

Щербинаның экспедициясы жауапкершіліксіз жасалған, қатеге толы зерттеу екенін айтады. Үкімет басында отырған шенеуніктерге берілген теріс ақпараттардың ке­сірінен ғасырлар бойы қалыптасып келген мал шаруашылығы, халық­тың өмір сүру салты, жүйесі бұзылып жатқанын жеткізуге тырысқан. Барынша ғылымға, беделді ғалым­дардың зерттеулеріне сүйене оты­рып, дәлелді етіп сөйлеген М.Сер­далин баяндамасының маңыздылы­ғы әлі де жойылған жоқ. Табиғи қауіп­тер жайында айтқан М.Сердалин Соколовтың “Русская мысль” журна­лына шыққан “Еуропалық Ресейдің оңтүстік белдеуін құрғақшылық пен су басуы”, профессор Докучаевтың “Біздің даламыз: бұрын және қазір” атты еңбегін, Сұлтан Ғазы Уәли хан­ның хаттарын, Успенскийдің 1891 жылғы “Русская мысль” журналында жарияланған “Көшпенділер мен орыс қоныс аударушылары” атты мақаласына нақты сілтеме жасап, қоныс аударуды тоқтату, егіншілік­пен айналысуға жерлеріміз жара­май­тындығы жайында барынша дәлелдеп шығады.

Баяндама қорытындысында Мәм­бетәлі Сердалин сөзін былай деп түйіндейді: “Баяндамамды аяқ­тай отырып, орыс өнеркәсібі мен сауданы қолдау қоғамына ұлы өтініш айтсам деп едім, үкімет алдында араша түсіп, жасанды түрде әкелініп жатқан жер шаруашылығы мәде­ниетінің дала аймақтардың қазіргі мал өсіру мәдениетіне тигізіп жатқан зиянынан құтқарса екен. Мен дала өмірінің ғасырлар бойы қалыптасқан жүйесіне аяушылық танытула­ры­ңызды сұраймын”, – деп тоқтайды.

Әрине, бұл баяндаманы жоғары мәртебелі графтар мен саудагерлер, беделді шенеуніктер қалай қабыл­дағанын білмеймін. Бірақ Мәмбетәлі Сердалин патшаға, министрліктерге бұл жайында талай хат жолдағанын және де хаттардың бүгіндері кейбірінің қолға тиіп отырғаны – оның өз заманының ұлы күрескері, халқына пана бола білген қайраткер екенінің тағы бір дәлелі.

Саят БАЙМҰРАТҰЛЫ,

тарихшы.