Soltüstık Казахстан
Кез келген егемен елдің рәмізі болатыны секілді өз валютасының болуы да заңды. Ұлттық валютаны жариялап, оны айналымға енгізу – тәуелсіздіктің басты қадамдарының бірі.
Қазақтың теңгесі 1993 жылы 15 қарашада айналымға енді. Елдің егемендігін жаңадан жар салған аумалы-төкпелі уақытта төл теңгемізді дүниеге әкелу тәуекелді қадам болатын. Мемлекеттегі экономикалық қиындыққа қарамастан, қазақ ұлтының тұңғыш валютасы жарық көрді. Қазақ даласының ұлы тұлғалары Әл-Фараби, Абылай хан, Абай, Жамбыл, Сүйінбай, Шоқандар бейнеленген теңге тәуелсіздіктің жаршысына айналды.
Тарихи мәліметтерге сүйенсек, бүгінгі қазақ елінің аумағында алғашқы күміс монета XV ғасырда пайда болған. Отырар қаласында “таньга” деген атпен құйылған монета заманауи теңге атауының шығуына себепкер болды. Ал Қазақстанның ұлттық валютасы, төл теңгеміздің тарихы 1993 жылдан бастау алады. Алғашқы қағаз ақша Ұлыбританияда басылды. Ұлттық валютаның бекуі ел экономикасының аяғынан нық тұруына да септігін тигізді.
Ұлттық валютаны енгізу Ұлттық банкке экономикалық, ақша-несиелік және валюталық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік жасады. Осы оқиғалардан соң артынша Қазақстандық банкаралық валюта биржасы құрылды. Жаңа қаржы институты валюта бағамын түзеу мен реттеу үшін керек болды. Биржалық сауда-саттық алдымен аптасына екі рет, содан соң үш рет және ары қарай 1995 жылдан бастап күнделікті жүргізілді. 1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егемен мемлекеттің экономикасы ұлттық валютаға негізделді. Бұл жыл күрделі болды. ТМД-ға мүше елдердің қаржылық жүйелерінің бөлінуі өзара үйлесімсіз, валютаны енгізу мерзімдерін, бұрын қол қойылған келісімдерді бұза жүргізілді. Бұған экономикалық қиындықтар, банк жүйесінің өркендеуі мен тұрақтылық мәселелері қосылды. Импорттық тауарға сұраныс көлемі азайды. Сөйтіп, бұл шетел валютасына сұраныстың артуына, яғни, доллар бағамының өсуіне ықпал етті.
Қазақ халқының өз ұлттық валютасының пайда болуы тәуелсіз мемлекет екендігіміздің шынайы айнасы болып табылады. Қазақстанның ұлттық валютаға көшуі бұрынғыдан да нақты әрі тәуелсіз жоспар бойынша әлеуметтік-экономикалық реформалар бағытын жалғастыруға мүмкіндік берді. Ақша реформасын дәйекті жүргізу Қазақстан халқының тұрмыс жағдайын бірте-бірте жақсартуға көмектесті.
Кез келген ақша сол елдің өткені мен бүгінін және болашағын айқындауға септігін тигізеді. Ақша – тауарлар мен қызмет көрсетудің өлшемі.
1993 жылы өз валютасын енгізуді Украина мен Белоруссия, Қырғызстан мен Балтық жағалауы елдері қолға алды. Қазақстандық валютаны енгізу жоспары негізінен 1991 жылы жасалған. Алдымен қазақстандық дизайнерлер тобы құрылды. Топтың құрамына Меңдібай Әлин, Тимур Сүлейменов, Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжәлелов сынды шеберлер кірді. Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеген шеберлер алдымен валютамызға атау іздеді. Әуелде “ақша”, “алтын” сияқты атаулар да ұсынылды. Бірақ көпшілігі түркі сөзі “теңге” атауын дұрыс көрді. Сонымен қатар қағаз ақшаға халқымызға белгілі ақын-жазушы, ғалым, ойшылдардың бейнелерін салу ұйғарылды.
Суретшілердің айтуынша, бәрінен де Әл-Фараби бейнесі бар банкноттар қатарын ашатын бір теңгелік купюраны жасау қиынға түскен. Оның портреті бұрынырақта кеңес одағының Ғылым академиясымен канонизацияланған (әулиелер санатына қосылған) еді. Оны ғалымдардың мұрағаттарда сақталған еңбектерінен табу да оңайға соқпапты. Бір теңгелік номинал басқа купюраларға идея берген негізгі номинал болды. Онда Әл-Фарабидің ислам әлеміндегі барлық мешіттердің күмбездері есептелген схемалары, формулалары бейнеленген еді. Басқа купюраларды жасауда да қиындықтар болды. Олардың ішіндегі ең негізгісі – дизайнерлер банкноттарда бейнелегісі келген тарихи тұлғалардың тура бейнелерінің болмауы еді.
Теңгенің айналымға шығарылуы – біздің жас, тәуелсіз республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болып табылады. Ол еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам болды. Ал осы жылы қарашаның 22-сінде зейнетақы мен еңбекақы теңгемен беріле бастады. Елімізде валюта айырбастау пункттері ашылып жатты. Кейін Алматы қаласында Ұлттық банктің Банкнот фабрикасы, Өскеменде “Теңге” сарайы ашылды. Уақыт талабына сай теңгенің дизайны өзгерді. Бүгінде купюраларымыздың қорғаныштық қасиеті дамыған елдер валютасымен бәсекелесе алатын деңгейге жетті.
Меруерт КЕҢЕСБЕКҚЫЗЫ,
“Soltüstık Qazaqstan”.