ГАЗЕТ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІН ҚУДАЛАУ

1937 жылы Кеңес одағының та­ри­хында ұлы қырғын, жаппай қуғын-сүргін жылы болып, қара таңбамен таңбаланды. Бүкіл елді іштен бүл­діріп, адамгершілік ақыл-парасатты аяққа басқан, “халық жауларын” тауып, құрту науқаны жүріп жатты. Мұндай саяси науқан, ең алдымен бұқаралық ақпарат құралдары қыз­меткерлерінің арасында жүргізілгені айтпаса да түсінікті. Қас қылғандай 1937 жылғы 10 сәуірде “Бостандық туында” әріп қатесі кетті. Яғни “кө­семіміз Сталин жолдас” деген тір­кесте “көсеміз” болып басылған. Пар­тия және үкімет органдары мұны газетте қырағылықтың осалдағаны деп тауып, редакцияда қызмет іс­тейтіндердің тізімін алдырады. Онда: газеттің редакторы Үсенов, жауапты хатшы Омаров Сейітжан, тілшілері Қожанов, С.Даутов, Беге­шов, Садвокасов Абдулла, Ахтанов, Сахабин екені жазылған (сол кезде қалай жазылса, солай түзетпей бердік. – З.Т.). Әйтеуір редактор ҚазТАГ-тан түскен материалда кет­кен әріп қатесі үшін сотталмай аман қалған, бірақ газет редакциясында қырағылық күшейтілген.

1937 жылы орысша “Ленинское знамя” газетінің таралымы 23 мың, “Ленин туы” 8000-ға жеткен. 28 аудандық газеттің жалпы таралымы 32 мың және көп тиражды 6 газеттің таралымы 4-7 мың дана болғаны туралы мағлұмат сақталған.

Сол жылы мерзімді баспасөздің жағдайы туралы партияның орталық комитетіне жолданған хатта облыс­тық және ауданық газеттердің тара­лымы шектеліп отырғаны көрсе­тілген. Сондықтан “Ленинское знамя” газетінің таралымын 30 мың да­наға, сол сияқты халқы көп кейбір аудандардың газеттерінің таралы­мын көбейту, бет санын арттырып, жиі­лігін көбейту сұралған. Бұл мә­селелердің қалай шешілгені жөнінде мағлұмат жоқ.

1937 жылғы 10-қазанда Солтүс­тік Қазақстан облыстық партия ко­митеті Көкшетау округінде қазақ және орыс тілдерінде газеттер ұйым­дастырғаны жөнінде жоғары жақты хабардар етті. Онда қазақ газетінің (газеттің аты аталмапты) редакторы Шәріп Айтқожин туралы мағлұмат бар. Ол 1906 жылы туған, аяқталма­ған жоғары білімі бар, 1930 жылдан партия мүшесі. Редакцияның хат­шысы – Естаев Еділ. Ал Көкшетау округтік орыс газетінің редакторы Матвей Федорович Грибов, хатшысы Александр Тихонович Милешин деп көрсетілген.

Солтүстік Қазақстан облысы Мо­лотов округінің қазақ газетіне редак­тор болып Айдарбеков Қасым, хатшылығына Мишинбаев Қамар бе­кітілген. Айдарбеков бұрын “Ленин туының” партия тұрмысы бөлімінң меңгерушісі болып қызмет істеген. Осы құжатта “Ленин туының” ре­дакторы Үсенов Сейілбек, редакция хатшысы Молдабеков Шайдолла екендігі туралы ақпар бар.

Сол жылғы партия құжаттарында аудандық деңгейдегі баспасөз ор­гандарында маман қызметкерлердің жетіспеуі ерекше көрінеді. Мысалы, Ленин аудандық партия комитетінің хатшысы Айрапетян “аудандық газетке сегіз айдан бері редактор та­ба алмай отырғанын” облыстық пар­тия комитетіне хабарлаған.

1937 жылғы “халық жауларына әшкерелеу науқанынан облыстық және аудандық газеттер көп зардап шекті. Редакциялар шын мәнінде талқандалды. Мысалы, “Ленинское знамя” газетінің редакциясындағы 15 адамның 9-ы жұмыстан қуылған. Аудандық газеттердің 28 редакто­рының 14-і бір жылдан кем жұмыс істейді деп көрсетілген.

Партиялық құжаттарда “Ленин туына” кіріп алған “халық жаула­рының” жұмысқа көп бөгет келтіргені көрсетіледі. Атап айтқанда, “партия тұрмысы бөлімінің меңгерушісі Ай­дарбековтың партия қатарынан шы­ғарылып, редакциядан қуылғаны” үлкен жеңіс ретінде атап көрсетілген. Бұл Айдарбеков өзі жартылай феодалдың баласы. Әкесі жал­шы ұстап, оның ақысын жеген, сол үшін кәмпескеленген. Сондай-ақ редакциядан “халық жауының” әйелі Қуанышеваның да қуылғаны қуа­нышпен хабарланған.

1938 жылдың 13 шілдесінде жа­уапты редактордың міндетін атқа­руға З.Сыздықов кірісті. Оның обком­ға жазған хабарламасында мынадай сөздер бар: “Ленин туы” ұзақ уақыт бойы халық жауларының қолында болып келді. Соңғы кезде осы ре­дакциядан үш редактор және бір­неше жауапты қызметкер “халық жауы” ретінде әшкереленді. Олар төңірегіне өз адамдарын жинай берген. Соның салдарынан редак­цияда ешқандай оң жұмыс жүргі­зілмеген. Газет бетінде антисоветтік, антипартиялық, дәлірек айтқанда контрреволюциялық насихат жария­ланып келген. Редакцияға кім кө­рінген келіп-кете беретін болған. Міне, мен осындай жағдайда жа­уапты редактордың міндетін атқа­рушы болып келдім”, – делінген. Бұл үзіндіден біз коммунистік партия баспасөзді өзіне керегінше пайда­ланып, журналистердің шығарма­шылық қабілет-қайратын жалған насихатқа жұмсағанын көреміз. Баспасөз тек қана саясат қуатын болса, оның оқырман жоғалтуы оп-оңай.

Орайы келгенде, А.Байтұр­сыновтың қазақ публицистикасы туралы, көсемсөздің қоғамдағы орны туралы айтқан мына бір сөздерін келтірген жөн болар еді: “Көсемсөз – әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз… Көсемсөз ке­зіндегі әлеуметке керек іске мұ­рындық болып, істеу ыждаһатымен айтылады… Көсемсөз жазып, әлеу­метке басшылық қылатын адам көпті көрген көсем, білімді адам боларға керек. Әйтпесе дүмше молда сияқты көбі көсемдік қыламын деп, әлеу­метті адастырып, пайда орнына зиян келтірмек”.

Өкінішке қарай коммунистік партия өз қолына алған баспасөз органдарын бір ғана мақсатқа – жеке таптық насихатқа ғана пайдаланды. Соның салдарынан кезінде “Дала уалаятының газеті”, “Қазақ”, “Жас азамат” газеттері бастаған халық­шылдық, милләтшылық бағыттан жаңылдық. Қазақтың Алаш көсем­дері бастаған көсемсөздік дәстүрі үзіліп қалды және әлі де толық қал­пына келіп болған жоқ.

Зарқын ТАЙШЫБАЙ,

Қазақстан Жоғары мектебі Ұлттық ғылым академиясының академигі, профессор.