Мұрағат – халық мұрасы

Биыл Солтүстік Қазақстан мемлекеттік архивінің құрылға­ны­на 100 жыл толды. Құнды деректердің мол қоры сақталған бұл мекемеде облыстың, еліміздің тарихы қатталған. Архи­вистер тарихи құндылықтарды түгендеп, оның қорын жыл­дан-жылға молайтуды басты міндеттері санайды. Осы бір “инемен құдық қазғандай” істің басы-қасында архив директо­ры, тарих ғылымдарының канди­даты, “Құрмет” орденінің иегері Сәуле Мәлікова жүр. Оқырман назарына Сәуле Зейноллақызымен сұхбатты ұсынып отырмыз.

– Сәуле Зейноллақызы, бір ға­сыр­лық тарихы бар архивтің өткеніне қысқаша тоқталып өтсе­ңіз.

– Солтүстік Қазақстан мемлекет­тік архивінің тарихы елдің тарихы­мен тығыз байланысты. 1917 жылғы аумалы-төкпелі кезеңде большевик­тер өз үкіметін орнатты, осы жыл­дың аяғында қазақ комитеттері бір­лесіп, Алаш орданы құрды.

Азамат соғысы жылдары біздің Петропавлда большевиктердің билі­гі құлаған. Сонда екі жылдай Алаш қайраткерлері, Алаш орда өз коми­тет­терімен және Сібір уақытша үкі­метімен бірге басқарған болатын. Осы оқиға аяқталғаннан кейін, 1920 жылы Қазақ автономиялық Респуб­ликасын құру жөнінде Мәскеудің, Лениннің тікелей қатысуымен жаңа автономиялық республика орнады. Бұл кезде Петропавл Сібір үкіметінің қол астында болды. Тек 1921 жыл­дың сәуір айында ғана біз Ақмола губерниясы, орталығы Петропавл, бо­лып Қаз АССР-дің құрамына кір­дік. Жаңа құрылған үкіметтің, мем­ле­кет­тік органдардың әр уақытта жүргі­зіп отырған іс-қағаздары ведомст­волық архивтерде сақтал­ды. Кейін Ақмола губерниялық атқару ко­митеті басқа губерниялар сияқты ор­талықтанды­рыл­ған архив құру жө­нін­де шешім қабылдайды. Жеке ме­кеме, кәсіпорындар мен ұйымдар­дағы құжат­тар бір жерде сақталатын болды.

Ақмола губерниясы атқару коми­тетінің архив бюросын құру жөнінде­гі шешімінде архив саласының не­гізгі міндеттері айтылған. Олардың негіз­гі­лері мыналар: құжаттарды жинақ­тау, сақтау және пайда­лану.

Осы үш негізгі мақсатты біз 100 жыл бойы жүзеге асырып келе жа­тыр­мыз. Уақыттың өтуіне, өлкенің әлеу­меттік-экономикалық, саяси да­муына байланысты архивтің міндет­тері мен бағыттары сақталса да, мазмұны күрделеніп, толығып отыр.

1998 жылы архив құжаттары жөнінде арнайы “Ұлттық архив қоры және архивтер туралы” Заң қабыл­данды. Оған биыл 25 жыл толды. Ұлт­тық архив қорына кіретін құжат­тар тұрақты сақталып, халқымыздың құ­жаттық жады болып санала­ды. Ал оны сақтау үшін арнайы жағ­дайлар жасалған. Бұл – арнайы ғи­мараттардың салынуы, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуі, архив қой­маларында бірқа­лыпты температу­ралық-ылғалды ре­жімнің болуы, өшіп бара жатқан құ­жаттарды рес­таврация жасап, қал­пына келтіру.

– Заман бір орында тұрмайды, үнемі даму үстінде, сіздер өз жұ­мыстарыңызға қандай жаңашыл­дықтарды енгізіп жатырсыздар?

– Үстіміздегі жылғы қазан айы­ның ортасында Орынбор қаласында Ресей мұрағатшыларымен кездес­тік, ондағы мақсат – өзіміздің архив саласындағы жетістіктерімізбен бө­лісіп, пікір алмасу және құжаттарды пайдалануда бірге ғылыми басы­лымдар дайындау. Кездесу бары­сында ортақ тарихымызға байла­нысты ашаршылық жылдары, екін­ші дүниежүзілік соғыс, тың игеру жайындағы құжаттар жинағын шығару мәселесі қаралып, оң шешімін тапты.

Архивті сандық форматқа көшіру ісінде Қазақстан мұрағатшылары алда келеді. Ресейліктер бізден үйренетін жақтары бар екенін айтып, жұмысымызға оң баға берді.

Бізде де сандық форматқа көші­ру жоспары бар, оны министрлік бе­кіткен. Қазіргі уақытта облыс ар­хивінде 1 млн. 800 мың құжат сақ­талса, со­ның 5,4 пайызы, яғни 94 мыңы цифр­лық форматқа көшірілді. Бұл алдымен зерттеушілерге жедел көмек беруге ыңғайлы. Екіншіден, адамдар әр­түрлі, олардың бірі архив құжатта­рын ұқыптылықпен пайда­ланса, енді бірі қа­лай болса солай қолдануы мүмкін. Ал қазір сұрағандарға электронды фор­матын береміз. Ең негізгісі – халық­тың сұрауына байла­нысты біз құ­жатты жедел тауып аламыз. Сандық форматқа көшудің оң тұстары көп.

Бұрын архивке белгілі бір құжат­ты сұрап келген адам алдымен өті­ніш жазатын, кейін сол бойынша ма­мандар қоймаға барып, іздеп тауып әкелетін. Оған біраз уақыт керек еді. Ал қазір базадағы деректерді пайда­ланып, жедел жауап береміз. Көпші­лік қызығушылық тудыратын тарих­қа байланысты құжаттарды өзіміздің ресми сайтымызға орналастырдық. Ол – көп жылғы жұмыстың нәтижесі. Мәселен, “Есімдері мәңгі жадымыз­да” деген жобамызда екінші дүние­жүзілік соғысқа облыстан аттанған 80 мыңнан астам адамның есімі енгі­зілген. Мысалы, Ыбыраев деп тер­сем, барлық Ыбыраевтардың фами­лиясы шығады. Қай жылы туған, қай жерден соғысқа аттанған, қай жерде соғысқан, қандай шенде болған, қай жылы мерт болған немесе хабарсыз кеткені жайлы мәліметтердің бәрі көр­сетіледі.

Сайтта, сондай-ақ, өңірден шық­қан Кеңес одағының батырлары ту­ралы да ақпарат бар. Облыстан пар­тизан қозғалысына қатысқандардың тізімін де қостық. Ол Беларусь ар­хивінен алынды. Біздің мақтанышпен айтатын еңбегіміз – Харьков тү­бінде қаза болған 106 кавалерия­лық-атты дивизияның мүшелері. Ол жа­қында табылған құжаттармен то­лықты. Соғысқа барып, түрлі жағ­дай­лармен тұтқынға түскен, тұтқын­нан азат етілгеннен кейін фильтра­ция­дан өткен, кейін елге келіп, тұт­қында болды деп қуғынға ұшыраған 4 мыңнан астам азаматтың тізімі де осында жарияланды. Жақын күндері сайтқа саяси қуғын-сүргінге ұшыра­ғандар туралы деректер орналасты­рылады. 8395 азамат – ақталғандар базасына енбек, біз оны жинақта­дық. 2352-сі – атылғандар. Бұдан басқа әлі күнге дейін ақталмаған­дары да бар, олардың саны 14 мыңнан аса­ды. Мұның бәрі – электрон­ды форматқа көшірілген құжаттар­дың кішігі­рім ғана бөлігі.

– Қандай құжаттар бірінші ке­зекте сандық форматқа көшіріліп жатыр?

– Ең бірінші кезекте біз өте құнды құжаттарды сандық форматқа кө­шірдік. Ол өлкенің тарихына, жеке тұлға­лардың өмірбаянына байла­ныс­ты. Мысалы, алдаспан ақын Мағжан Жұма­баевтың өз қолымен толтырған анкетасы, ашаршылыққа қатысты 1922 жылы жазған есебі, ашаршы­лықпен күресті ұйымдас­тыру және көмек жинау мақсатымен мандат беріп, қаншама азаматты болыс­тарға жібергені жөнінде түп­нұсқа құжаттар сақталған.

Одан кейін облыстық (қалалық) әкімдіктің шешімдері базаға енгізіл­ді. Себебі бір ғана ұйымнан 30-дан астам сұрау түсті. Біз сұраныстарға жедел түрде жауап беру үшін жер, тұрғын үй кезегіне тұру мәселесіне қатысты, елдің әлеуметтік-экон­о­ми­калық дамуына байланысты шық­қан шешімдерді бірінші кезекте электронды базаға енгіздік. Қазіргі кезде тұрғындардан саяжай учас­келеріне және гараж кооператив­теріне қатысты сұраулар көп түсіп жатыр.

Бұдан бірнеше жыл бұрын қала көшелерінің атауларына, олардың шығу тарихына, елді мекендердің атауларына байланысты үлкен сұ­рау келіп түсті. Біз оларды қазақ­стандық реестрге енгізу мақсатында көп жұмыс атқардық. Ол жерде де жергілікті органдардың шешімдері қажет болды. Соны да электрондық базаға енгіздік, яғни қандай құжат­тар көп сұранысқа ие, солар бірінші ке­зекте цифрландырылды.

– “Архив – 2025” бағдарламасы қабылданды. Еліміздегі барлық мұрағаттар осы жоба негізінде жұмыс істеу­де. Нәтижесі бар ма?

– Біз шетелдерден еліміздің тарихына байланысты құжаттарды жи­нақтаудамыз. Биыл Алаш қайрат­керлері жайында көп құжат табы­лып, әкелінді. Солардың бірі – Мағжан ақынның өміріне қатысты керемет түпнұсқа құжат биыл Мәскеуден ар­найы сұратылды. Ол құжатта Мағ­жанның Мәскеуге кетуіне мәжбүр болып, сол жерде қол қусырып жай отырмай, Әдебиет және өнер институтында оқып, сонымен қатар Нәзір Төреқұлов директор болған “Шығыс” баспасында аудармашылық қызмет атқарғандығы жазылған. Баспа қыз­меткерлерінің тізімінде бірінші Әлихан Бөкейхан, одан кейін Мағжан Жұ­мабаев тұр. Олардың Лениннің жаз­баларын, Максим Горькийдің “Буре­вестнигін”, Всеволод Ивановтың шы­ғармаларын қазақ тіліне аударғаны жазылған.

Түпнұсқалардың бірі – Мағжан­ның күрделі кезеңде саяси қайрат­керлігін растайтын 1918 жылы Пет­ропавл уездік ІІ төтенше жиналы­сына қатысқаны туралы құжат. Күн тәртібінде Есіл (Ишим) уезінің Тип­ло­дубный болысы мен Тұқала (Тю­калинск) уезінің Правдинский болы­сын Петропавл уезіне қосу туралы мәселе қаралған екен. Ал екінші қа­ралған мәселе – Есеп комиссиясына кандидаттарды қосу және облыстық земствоның құрамына дауыс беру­шілерді сайлау бойынша болған. Уақытша Сібір үкіметінің өкілі Кузнецовтың сөйлеген сөзін Мағжан Жұмабаевтың қазақтар үшін түсінікті болу үшін қазақ тіліне аударып отыр­ғаны хаттамада тайға таңба басқандай көрсетілген.

Архив қорында Алаштың ардақ­тысы, жерлесіміз Смағұл Сәдуақа­совқа қатысты құнды құжат бар. Ол ағарту министрі болған кезеңде осы өлкеде қызмет еткен, ақын, “қызыл” комиссар болған Тверитин деген ақын “Қозы Көрпеш – Баян Сұлу” шы­ғармасын орысшаға аударған. Смағұл Сәдуақасов министр ретінде ке­лісімге отырып, ақынның қолжаз­ба­сын сатып алған.

Смағұл Сәдуақасовтың Қазақ­стан тарихындағы орны ерекше. Ардақты тұлғаның өмірі бүгінге дейін толық зерттелген жоқ. Оны бірінші қазақ экономисі, әдеби сыншысы деп айтуға болады. Тарихи тұлға 19 жасында жазған “Қазақ әдебиеті” деген мақаласында бүкіл қазақ тари­хындағы ақындарға – Біржан сал, Абай, Мағжан өлеңдеріне жан-жақты тоқталған. Кеңес саясатының жа­ғым­сыз жақтарын ашық айтып, сы­наған, қарсы шыққан. Қазақстанда бі­рінші жоғары оқу орнын ашуды ұйымдастырған да Смағұл Сәдуақа­сов. Қазақ театрының негізін қалау­шы да осы кісі. 1933 жылы ол Мәс­кеуге кетуге мәжбүр болды. Сол жерде жоғары оқу орнын аяқтап, қызмет етіп жүрген жерінде кенеттен қайтыс болды. Не себептен қайтқа­ны әлі күнге дейін жұмбақ.

– Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен Қазақстанда саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды толығымен ақ­тау жөнінде ауқымды жұмыс жүр­гізіліп жатыр. Осы жайында ай­тып берсеңіз.

– Өңірімізде осы мәселені зерт­теумен айналысатын жұмыс тобы құ­рылды, оған жергілікті университеттің ғалымдары, архив қызметкер­лері кірді. Үш жылда ауқымды жұмыс атқарылды. Кеңес дәуірінде алғаш рет саяси қуғын-сүргінге ұшыра­ғандарды ақтау ісі 1950 жылдардың аяғында жүргізілді. Олардың бір бөлігі 60-ыншы, 80-інші жылдардың ая­ғында ақталды. Тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы саяси қуғынға ұшырағандарды ақтау туралы заң қабылданды, бірақ сол заң қуғынға ұшырағандардың санатын нақтылап бере алмады. Салдарынан көп адам ақталмай қалды. Президентіміз ұлт зиялыларының ұсыны­сы бойынша 2020 жылы қараша айында Жарлыққа қол қойды. Көп ақпарат жинақталды. Соның ішінде бұған дейін зерттелмеген жаңа са­наттар анықталды. Ол – қазақтың бай­лары. Ірі байлардың дүние-мүлкі конпескеленіп, одан кейін отбасы­ла­рымен жер аударылып кетсе, 30-ыншы жылдары халықтың ауқат­ты бөлігін “кулак” деп айыптады. Бүгінгі күні біздің облыстан 3 мыңға жуық осындай адам анықталды. Соның ішінде ірі 368 бай мен 3283 “кулак” тізімге енген.

Саяси қуғынға ұшырағандармен жұмыс барысында біздің өңірге көшіп келгендердің тізімін жасадық. 1944 жылы бізге жер аударылған шешендер мен ингуш­тар 20 мыңнан астам екені белгілі болды. 1937 жылы 9350 корей, 1941 жылы 80 мыңнан астам неміс, 1936-1940 жылдары 54834 поляк депор­тацияланған. Бұған дейін поляктар­дың 21 мыңы ғана біздің облысқа жер аударылды деп келді.

Облыс бойынша саяси қуғын-сүргін құрбандарының картотекасы жасалды, оған 8747 адам енгізілді. Олардың қатарындағы 4446 адам 58-бап бойынша сотталған.

– Архивтің негізгі бағытта­рының бірі – құжаттарды пайда­ла­ну. Осы бір ғасырдың ішінде та­лай ғылыми-зерттеу еңбегі жа­рық­қа шыққан шығар.

– Біз құжаттар негізінде кітаптар шығарамыз, ғылыми мақалалар, монографиялар, құжаттар жинағы жа­рық көреді. Соңғы 15-20 жылға тоқ­талсақ, өлкенің тарихына байла­нысты – ХІХ ғасырдың орта кезеңі­нен бастап, 2017 жылға дейін өлке­міздің аймақтық-әкімшілік бөлінісінің тарихы жинақталған құжат, Кеңес ода­ғының батырларын осы архив деректері негізінде жинақтап, нақты 55 азаматтың тізімін жасадық. Ол жинақта қазақша-орысша өмірбая­нын бердік, олардың есімімен қай елді мекенде қай көшеге есімі бе­рілгендігі туралы мағлұмат бар.

Мағжан Жұмабаевтың туғанына 125 жыл толуына орай ақын шығармаларының екі томдығын шығар­дық. Алғаш рет архив құжаттары не­гізінде оның шежіресін жинақтадық. Алаш қайраткерінің алғашқы “Шолпан” атты өлеңдер жинағын таптық. Туын­ды 1912 жылы Қазан қаласын­дағы баспадан шыққан. Соның түп­нұсқасын кітапқа енгіздік. Биыл түп­нұсқа­дағы өлеңдерді кириллицаға аударып, “Шолпанды” кез келген аза­мат оқи алатындай етіп баспаға дайын­дадық. “СҚО-ның Алаш қай­раткер­лері” атты құжаттар жинағын шығарғанымызды да айта кеткеніміз жөн болар.

Саяси қуғынға ұшырағандарды ақтау бойынша жұмыстың қорытындысы ретінде екі кітап әзірледік. Қуғынға ұшырағандардың ұрпақтарының, туыстарының немесе ғалым­дардың солар жөніндегі естеліктері 600 беттен тұрады, жылдың соңына дейін жарыққа шығуға тиіс.

– Архив мамандары тұр­ғындарға қызмет көрсетуді де ұмыт қалдырмайды, олар сіздерге көп жағдайда қандай өтінішпен жүгінеді?

– Тұрғындардың дені зейнетке шығар алдында жұмыс өтілін дәлел­деу үшін бізден көмек сұрап келеді. Бір мысал, жақында фирма бас­қарған бір тұрғын келді, еңбек кітапшасына мөр дұрыс қойылмаған, со­ның салдарынан ол бірнеше жыл сол ұйымды басқарғанын дәлелдей алмай жүр. Оған қолымыздан кел­генше көмектесуге тырыстық.

Бір жылда облыс бойынша 30 мыңнан астам сұраныс түседі, ол тек архивтік анықтама бойынша ғана. Ал жалпы 70 мыңға жуық адамға қызмет көрсетеміз.

– Алдағы жоспар-мақсатыңызбен бөліссеңіз.

– Алға қойған мақсатым – Сәбит Мұқановтың қолжазбалары Мәскеу­дің архивінде сақталған. Соны ал­ғым келеді, ондағылар бұл құжат­тарды 1 млн. теңгеге бағалап отыр. Ресейдің архивтері ақылы қызмет көрсетеді. Жазушының 125 жылдығына орай архивімізді осы құжаттармен толықтырсақ деген ниет бар.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Ақерке ДӘУРЕНБЕКҚЫЗЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.