КЕҢ ТЫНЫСТЫ ҚАЛАМГЕР

Бүгін туғанына тура 90 жыл толып отырған марқұм жерлесіміз, қаламгер Сәкен Жүнісов бірыңғай жазу­шылықпен айналысқан жарты ғасырға таяу шы­ғар­машылық өмірінде қазақ әдебиетін өркен­де­туге өлшеусіз үлес қосты. “Ақан сері” дилогиясы, “Жапандағы жалғыз үй”, “Заманай мен Аманай” ро­мандары қалың оқырман қауымнан да, әдеби сын­шылар тарапынан да жоғары баға алды.

“Ажар мен ажал”, “Тұтқын­дар”, “Қызым, саған айтам”, “Жа­ралы гүлдер”, “Қос анар”, тағы басқа пьесалары республика театрларында үздіксіз көрсетіліп жүр. “Өліара” пьесасына 1986 жылы Қазақстан Республикасы­ның Мемлекеттік сыйлығы беріл­ді. Көптеген шығармалары шет тіл­дерге аударылды. Өзі де Л.Толстойдың, С.Цвейгтің, О.Гон­чардың әңгімелері мен ро­мандарын қазақ тіліне сәтті тәр­жімалады. С.Жүнісовтің қаламы­нан туған таңдаулы шығармалары қазақ әдебиетінің алтын қо­рынан берік орын алған құнды дүниелер болып табылады.

Ол өз замандастарының ара­сында ауқымды шығармашылық қарымымен де, біртуар азамат­тық болмысымен де ерекшеле­не­тін. Туған халқы талантты пер­зентін сан қырлы өнері үшін Сә­кен сері атап, аялап еркелетті.

Қазақ әдебиетінде тарихи та­қырыпқа жазылған романдар­дың маңызы қашан да жоғары. Ұлттық әдебиетімізде тарихи та­қырыпты арқау ету кеңінен қанат жайған келелі дәстүр бар. Бұл, әсіресе, ХХ ғасырдың алпы­сыншы жылдарынан кейін кең етек алғаны белгілі. Осы кезеңде өмірге келген С.Жүнісовтің “Ақан сері” тарихи-ғұмырнамалық ро­маны соның дәлелі.

С.Жүнісовтің “Ақан сері” ди­ло­гиясы жанрлық тұрғыдан ал­ғанда, сөз жоқ, қазақ халқының аса ауыр күрделі кезеңі – 19-20 ғасыр оқиғаларын панорамалық сипатта қамтыған эпикалық шы­ғарма. Шығарманың басты ке­йіп­кері – Ақанның өмір жолы да қызықты әрі ерекше. Ол өмірінің көбін серілікпен өткізді. Өз қасына өнерпаз жастарды жинап, да­ланы жырға бөлеп, халқына өмір үшін күрестің сырын шертті, ойын-сауық, той-думанның көркі болды. Өмірінің соңғы кезінде өз ортасынан аулақтап, жалғыз­дықпен мұңдасты. Мұндай міне­зін бұрын көзі көріп, құлағы есті­меген ел оны жат қылық санады. Ақан жөнінде қауесет сөздер та­рады. Сөйтіп, Ақан өмірі жұмбақ болып қалды. Ал шындығында, бұл қылық өзінің қатыгез зама­нына мойынсұнбай өткен тәкап­пар әрі сезімтал ақынның бейнесін танытады. Ол жасынан-ақ тағ­дырдың ноқтасына бас сұқпай бұлқынып, еркін өмір сүрді.

Халқымыздың ардагер әншісі Ақан сері Қорамсаұлы өмірінен жазылған “Ақан сері” романының ұлттық әдебиетімізде алатын орны ерекше. Романда Сағынай асынан кейінгі Ақан серінің ауыр тра­гедиясымен қоса, сол қоғам­ға тән қат-қабат таптық, әлеу­меттік жағдайлар арқау болған.

Сексенінші жылдардың со­ңында басталған қайта құру үде­рісі қоғамымыздың барлық сала­сына үлкен серпіліс әкелді. Жа­риялылық пен демократияны ал­ға ұстанып, халқымыз өзінің өт­ке­ні мен бүгінін жаңа көзқарас­пен пайымдап, тарихи шындық­ты қалпына келтіру үшін барын са­ла бастады. С.Жүнісовтің ата жұртта отырып, Қытай жеріне ау­ған тағдыр тәлкегіне түскен қа­зақ­­тардың қайғы-қасірет тарт­қа­ны жайлы жазған шығармасы – “Аманай мен Заманай” атты клас­сикалық туындысы. Шығар­ма­­ның басты кейіпкері – Балзия. Өткен ғасырдың отызыншы жыл­дары тағдырдың жазуымен қу­ғын­ға ұшырап, жиырма үш жа­сында туған жерінен Қытай жақ­қа ауған қазақ босқындарының бірі. Қартайған шағындағы бар арма­ны – немересін ата-бабасы туып өскен, туған жеріне жеткізу. Балзияның кіндік қаны тамған же­рі – “атамекен”, осы атамекен­ге, туған жерге жету үшін “аттану” ке­рек, аттанудың қозғаушы күші “не­­мересі”, осы немересіне па­на, қорған болатын – туған елі мен жұр­ты, атамекені – “туған жер”. “Ту­ған жер” концептісінің өзе­гі “Же­тісу” мекені түрінде көрінеді.

“Балзия: – Жеті таудың ар жағында жеті өзен бар, оны ел Жетісу дейді.

Аманай: – Жетісудың ар жағын­да не бар?

Балзия: – Ар жағында жеті ру­лы ел бар. Жетісуға жеткен соң қа­ламыз.

Аманай: – Неге қаламыз, ол жақсы жер ме?

Балзия: – О, одан асқан жер жүзінде жақсы жер жоқ.

Аманай: – Иә деген! Анада Әли­ма маған Шинсин деген жер­ге ба­рамыз. Одан асқан жер жоқ. Кө­шелерінде өзен ағып жатады, жаз­дай қайықта жүзесің. Тәтті же­містер көп деген. Ал сен Жетісу жақсы дейсің.

Балзия: – Аманай, Шинсин де­ген қала Қытайдың жеріндегі қа­ла. Ал сенің жерің – Жетісу. Ол – атамекенің. Атамекеннен асқан жер болмайды.

Аманай: – “Атамекен” деген не?

Балзия: – “Атамекен” деген сенің аталарың, бабаларың ту­ған жер.

Балзия бұл жолы әр сөзін шегелеп, ұғымды етіп жеткізе айтуға тырысып бақты.

Балзия: – Біз соңғы асуға кел­дік. Бұл асудың арғы жағында, өзіңе талай айтқан Жетісу жері – жалпақ ел бар. Ол – сенің ата­мекенің. Алтын бесігің. Оған жет­сең, жамандық көрмессің, бағың да, көзің де ашылар. Ендігі тірші­лігің сол жерге байланысты. Ол жерде Атымтай атаңның, бүкіл ел – бабаңның зираты, белгісі жа­тыр. Оған жететін бұдан әрі екі жол бар. Қолайлысы – төте жол. Ол бағана өзіңе көрсеткен биік шыңның бауырындағы Қылкөпір дейтін жалғыз аяқ қия соқпақ. Осы арадан күндіз көрсең көрі­неді. Соны бетке алып жүре бер. Қия жолдан ассаң ар жағы ылғи еңіс…. Ол жақ бөктерінде мал­шылар да, аңшылар да кездесіп қалуы мүмкін. Олардан енді қо­рықпа. Кездесе қалсаң, жайың­ды айт. Еліме келе жатырмын де. Әкемнің аты – Заманай, атамның аты – Атымтай дерсің. Қайда бар­саң да осы атаңның аты арқылы сенің кім екеніңді ел түсінеді…. Енді бір-ақ күн жүр­сең, жетіп те қаларсың. Ит-құс­тан сақ бол…. Не көрсең де енді еліңмен бірге көр. Ертең ер жеткенде бәрін ұға­сың. Әзір­ше…. жолың болсын…

Халқымыздың ұлттық сана­сында дала, туған жер ұғымдары ғасырлар бойы қалыптасқан ру­хани ұлттық құндылықтарға жа­тады. С.Жүнісов “Қос анар” дра­масында қазақтың ұлан-байтақ жерінің кеңдігін, тың жерлерді игеру келбетін шебер сипаттай­ды. Мысалы: “тың жатқан шексіз дала, меңіреу дала, жалпақ өңір; жалпақ жатқан қазақ даласы; мидай ен дала; жапан түз; жан баспаған, жан көрмеген иесіз да­ла, құлазыған тұл дала, көшкен қаң­бағынан басқа, қолға ілінер жаңғағы жоқ қу медиен, түгін тарт­саң майы шығатын, топыра­ғы торқа байтақ жер, жусан иісі; баланың еңбегіндей былқылда­ған жер иісі; ыстық топырақ; ар­қаның желі; қасиетті топырақ; ие­сіз меңіреу жұрт; жеті атасынан бері иелігіндегі жер, ақ жаулығын шешіп тастаған ақжал қыраттар; кеудесін керіп, көсіле жатқан көптің мекені”, – деген суретті сөз­дері осы ойымыздың айғағы.

Жазушы қазақ даласының кеңдігі, табиғатының байлығы адам мінезінің жақсы қасиет­терін қалыптастыраты­нын, қазақ халқының рухани болмысының сол жердің табиғатымен тікелей байланыстылығын осындай ай­шықты сөздермен кестелейді.

Өзіндік үні, айшықты кестелі тілі, ауқымды тақырыбымен қа­зақ әдебиетінің қос тізгіні – проза мен драматургияны қатар ұста­ған, кең тынысты, қуаты мол, қа­рымды, дарынды қаламгер Сә­кен Жүнісов кейіпкерлерін сол кездегі дәуір тілімен сөйлетіп, көріктеу құралдарын тосын көр­кем образдар, ерекше экспрес­сияға құрылған сюжеттер жасау үшін қолданады. Туындыларын­дағы оқиғаның шынайылығы, та­биғилығы, ойдың нақты, жинақы берілуі, аз сөзге көп мағына сый­ғызуы, қарапайымдылығы – жа­зушының өзіндік өрнегін, ешкімге ұқсамайтын стилін танытады.

Жанар ТАЛАСПАЕВА,

М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың профессоры, филология ғылымдарының кандидаты.