Зарқын ТАЙШЫБАЙ: “ЖУРНАЛИСТИКА – МЕНІҢ ТАҒДЫРЫМ”

– Шәкірт тәрбиелеу, соның ішінде болашақ журналистерді оқыту – ешқандай атақ пен ақ­ша­ға айырбастамайтын аяулы ең­бек. Ғұмырымды осы шаруаға ар­нағаным үшін бақыттымын. Біз­дің кезімізде мектепте қабырға газеті деген болатын. Сегізінші сы­ныптан бастап үш жыл қа­быр­ға газетінің редакторы бол­дым. Әрине, мұғалімдердің кө­ме­гімен. Мектеп бітіргеннен ке­йін бір жыл колхозда трактор жүр­гіздім, келесі жылы он жеті жа­сым­да аудандық газетке жұмыс­қа орналастым. Содан бергі өмі­рім баспасөзбен байланысты. Оның ішінде мен баспасөз та­рих­шысымын. Университет бітір­ген­нен кейін қазақ журналисти­ка­сының тарихы бойынша аспи­рантура тамамдадым, орыс жур­налистикасының тарихынан ма­қа­лалар жаздым. Тарихқа ден қоюым осыдан басталады. Жал­пы, хат танитын, өзін мәдениетті адам санайтын әрбір жан та­рихшы болуға тиіс.

Қаз дауысты Қазыбектің “Қа­зақ деген мал баққан ел­міз, еш­кімге соқтықпай жай жатқан ел­міз…” деп бас­тала­тын әйгілі тол­ға­уынан бастап, ұлы бидің өмірі туралы аңыз-әпсаналарды тың­дап өстік. Сонда, бабамыздың атымен қоса, Абылай ханның есі­мі ата­лып отыратын. Аңызға ай­нал­ған Абылайдың шын мәнін­дегі бейнесі кімді болса да қы­зықтырмай қоймайды. Осылай­ша, абылайтануға жасымнан-ақ үйір болдым деп айтуға толық ха­қым бар ғой деймін. Ал журна­лис­тика – ол менің тағдырым, тұтас ғұмырым. Ол уақытта Қа­зақстан бойынша журналистика факультеті тек Алматы қаласын­да ғана бол­ды. Оның өзінде жы­лына қазақ, орыс тобына 25-тен 50 студент қана қабылданатын. Қазақстан­ның әр өңірінен жинал­ған кілең “сен тұр, мен атайын!” дейтін та­лантты жастар арасын­дағы бә­секе деуге де болады. Бүгінгідей емес, ол кезеңдерде журналис­тердің сөзі өтімді бо­лып, билік тілшілердің әр жаз­ға­нына мән беріп, мәселелерді дер кезінде шешуге талпынып отыратын. Мой­нымызға жүктелген жауап­кер­шілікті бір кісідей-ақ сезіне­тінбіз. Сондықтан болар “журна­лист – халықтың тамыр­шысы” деген ұстаным санамда ерте кезден қалыптасты.

Біздің кезімізде кез келген адам жоғары оқу орнында жур­налистика бөлімін аша алмай­тын. Ол үшін тәжірибесі мол, ұзақ уақыт бойғы жұмыс өтілі бар, жоғары деңгейдегі маман иесі болуың шарт. Журналисти­ка бөлімін алғашқылардың бірі бо­лып әуелде Қарағанды облы­сында аштым. Қызылжарда қа­зақ журналистикасы бөлімі ашыл­ғанға дейін орыс журна­листикасы болды, өйткені қазақ журналистерінің саны тым аз еді.

– Қайраткерлігі, шы­ғар­ма­шылығы керемет қуатты Мағ­жан Жұмабаев секіл­ді кесек тұл­ғаға қатысты құнды мағ­лұ­маттарды, тың дүниелерді та­уып, кітап етіп шығардыңыз. “Мағ­жан – әлі толық зерт­тел­меген тұңғиық мұхит” деген сөзді жиі қайталауыңыздың себебін түсіндіре кет­­сеңіз?

– Менің бір аңғарғаным, Мағ­жан 1912 жы­лы жарық көрген “Шол­пан” атты алғашқы өлең­дер жи­нағынан бастап орыс патша­сы­на да, ке­ңес өкіметіне де жақ­па­ған. Татарстан мем­лекет­тік мұ­рағатының 420-қорында сол кез­дегі Қа­зандағы баспахана­лар­дан қазақ және татар тілдерінде басылып шыққан кітаптарға бай­ланысты цензура құжаттары же­ке сақтаулы. Қа­зан университе­ті­нің профессоры, тегі ха­кас, қа­зақ­шаға жүйрік, шығыстанушы Ни­ко­лай Катанов бастаған ау­дар­ма­шы топ қа­зақ тілінде шық­қан әрбір кітапты шұқшия тек­се­ріп, орыс мемлекетінің отаршыл­дық саясатына қарсы-ау деген пі­кірлер іздеген. Өздері тап­қан “қыл­мысты” деректерді Петер­бор­ға, ішкі істер министрлігіне жолдап отырған. Мағ­жанның “Шол­панынан” “күдікті-ау” деген өлең жолдары мен шумақтарды жолма-жол орыс­шаға аударып, кейбір сөздердің астарлы мағы­насын ашып көрсеткен. Мысалы, Мағ­жанның “Жатыр…” деген өле­ңінен: “Кең жері күннен-күнге құ­рып жатыр, Сұр жылан қа­нын-сө­лін сорып жатыр…” деген екі жол­­ды “Ши­рокая земля (казаха) что ни день, гибнет, А чер­ная змея всю кровь его (казаха) со­сет”, – деп тәржімалаған. Шын мә­нін­де “Жер кетті, жаның кетті, қам жемедің, Құл болдың қара та­бан енді малсыз. Қарағым, арыс­таным, қайратты ерім, Тұрдың ба қару қылмай, құр амалсыз? – деп шырқыраған бозбала ақынның жан дауысы қалың қазақты оя­тып, тарихтан өзіне лайық орын іздеуге бастағандық еді. “Шол­панның” таралуына тыйым са­лы­нып, автор­дың соңына әкім­шілік бақылау қойылған. Кейін кеңес дәуірінде мұның бәрі қара күйе болып жағылды.

– Сізді Қызылжар жұрт­шы­лығы абыройлы ақсақал ре­тінде ерекше құрметтейді. Әде­биет пен өнерде жүрген жан­дардың көбі сізге ұқсасын де­ген ниетпен сәбилерінің есім­дерін өзіңізге қойдыртып, тұ­сауын сізге кестіртіп жатады. Осындай думанды шаралар­дан сіз де қалыс қалмауға ты­рысасыз. Бірақ кейде шар­шай­т­ын боларсыз?

– Еткен еңбегің мен төккен те­ріңді халқың көріп, бағасын беріп жатса, істеген шаруаңның, жал­пы ғұмырыңның заяға кетпегені. Бұл, керісінше, маған шабыт сый­лап, жігерімді жанитын қайрақ болмақ. “Ерім дейтін ел болмаса, елім дейтін ер қайдан болсын?” деген сөз бар халық даналығын­да, елеп-ескеріп, ұрпағына үлгі еткен жұртыма рақметтен басқа айта­рым жоқ. Ендігі қалған ғұ­мыр­ды халық көрсеткен сый-құр­меттің ор­тасында өткізгім ке­леді.

– Сізден тәлім алған шә­кірттеріңіз бүгінде Қазақстан­ның әр өңірінде табысты ең­бек етіп жүр. Бұл сіз үшін мақ­таныш па, әлде жетістік пе?

– Әрине, жетістік. Олардың қа­наттарының қатайып, тұғырла­ры­нан түлеп ұшуларының өзі қан­шама еңбек. Кейбір шәкірт­терім­мен күні бүгінге дейін хат-хабар ал­масып, ғылым жолындағы ту­ра жолды көрсетіп, бағыт-бағдар беріп отырамын. Ұстаз бен шә­кірт арасындағы шынайы қарым-қатынас 11 жылдық мектеп өмірі немесе университет қабырғасындағы 4 жылдық оқу аясымен шектеліп қалмау керек. Ұстаздық – ұлағатты жол, ол шәкірттеріне өз баласындай қамқор бола бі­луі, шынайы жанашырлық та­ны­туы, ауырса өз жаны ауырып тұр­ғандай өкінуі, жетістікке жетсе өзі еңбегі жанғандай қуана білуі шарт.

– Бүгінде көгілдір экранды әншілер мен шоумендер жау­лап алды. Түрлі бағыттағы бағ­дарламалардың, ток-шоулар­дың тізгінін ұстағандардың де­ні солар. Осының кесірінен бол­са керек, хабарлардың ма­ғынасы таяз, айтар ойы, жас ұрпаққа берер пайдасы аз. Жо­ғары білімді, халық пен билік­тің алтын көпіріне айналған жур­налистерге қайтпек керек?

– Бұл мәселе менің де жа­ныма батады. “Тауық сойса да, қа­сапшы сойсын” деген сөз бар. Әр са­ланың өз маманы бар, олар сол саланың қыр-сырын толық мең­герген кәсіп иелері болған­дықтан, атқарған жұмысынан көр­некті нәтиже шығады. Екіншіден, журналистика расымен беде­лі­нен айырылды. Оған журналис­тер­дің өздері кінәлі. Қазіргі жас мамандардың біразы самарқау, жалқау, көп ізденбейді. Алған ақ­параттарын толық тексермейді, жазған мақаласының қай бағыт­та, кім үшін, мақсаты қандай еке­ніне ден қоймайды, оңды-сол­ды жаза салатын болған. Бұл жа­йында 2 ақпан – ұлттық басылым күніне орай “Астана ақшамы” га­зетіне жарияланған мақаламда ашып жаздым. Коммунистер­дің көсемі Карл Маркс жеткізген “Журналист – мемлекеттік са­наттағы қызметкер” деген анық­тама болған. “Журналистер – ком­партияның жауынгер-кө­мек­шілері” дегенге мәз бола­тын­быз. Газетте жазылған, теле­дидар­дан көрсетіп, радиодан бү­гін айтылған сөз ертеңінде мем­ле­кет деңгейінде назарға ілігіп, жа­уапты адамдар қозғалып жа­ту­шы еді. Қазақстанның дәл қа­зіргі жағдайында баспасөздің пәр­мені өте қажет. Ол алдымен ай­тылған сөздің далаға кетіп жат­пағанына халықты тәрбиелеу үшін керек. Қабылданған заңдар Президенттен бастап Премьер-министрдің, министр­лер­дің, әкім­­дердің айтқан сөзі, бер­ген нұсқауы орындалмаса, не қа­йыр, не үміт? БАҚ, оның жур­налистері де сол ыңғаймен, са­марқау, салғырт. Өйткені олар­дың халық атынан жазғаны, сы­на­ға­ны ешкімге қажеті жоқ, ерік­кеннің ермегі сияқты. Газет оқыр­манда­ры, телевизия көрермен­дері, ра­дио тыңдармандары хат жазбай­ды. Себебі олардың пікірі ешкім­ге керек емес. Жоғары оқу орын­дарында журналистер қалай дайындалып жатқанын Ақпарат министрі біле ме екен, білмесе – назар аударып, көргендері дұ­рыс. Қажет болса, көмектессін. Да­йын­далатын кадр­лардың иесі – сол министрлік. БАҚ-тардың құ­рал­дары, материал­дық жағдайы қалай? Облыстық, аудандық БАҚ-тардың хал-күйі соңғы 25 жылда бір рет қаралған жоқ. Әкім­дер қалай басқарады аудан­дық, облыстық газеттерді, теле­ви­зияны, радионы? Жергілікті жур­налистердің жағдайы қалай? Еліміздің бүгіні де, келешегі де бұқаралық ақпа­рат құралдарының қандай екені­не байланысты. Парламент заң қабылдап жатқанын да білеміз. Өмір өтіп жатыр, мынау – сол өмірдің күнделікті көрінісі.

– Қасиетті Қызылжар өңірі­нен тарихшылар мен өлкета­ну­шылар аз шықпаған. Солар­дың бірі – өзіңіз. “Теріскейде бұл сала кенжелеп қалған жоқ па?” деген сауалға өлкетану­шы ретінде қалай жауап берер едіңіз?

– Бұл өлкеде қазақтардан өл­кетанушы аз, көбі өзге этнос өкілдері. Олар өз мақалаларын­да орыстың же­рі, орыстың ақ­қайыңы, орыстың көлі деп жаза­ды. Бұл ретте біз оларға кінә таға алмаймыз, өйт­кені бұл – олар­дың да туып-өскен Отаны. Сана­лы әрбір адам өзінің туып өскен ортасын бес саусақ­тай білуі ке­рек еді, өкінерлігі “Есіл” өзенінің атауы не себепті олай аталаты­нын білмейтіндер көп. Енді олар­ға қалай өз өлкеңді таны деп айта аласың? Сондық­тан адам саналы ғұмыр кешемін, өз елім мен жерімді қасық қаным қал­ғанша сақтап қаламын десе ерін­бей оқулары керек.

– Абай өз шығармаларын­да адам болу­дың талап-тілек­терін атап, өзінің гуманистік танымы тұрғы­сынан өскелең ұрпақтың адам­шылық негіз­дері, бойға ұя­латар қасиеттері қандай бол­мақ деген ойға ерек­ше көңіл бөледі. Ақын шығармаларында өзекті желі­дей созылып, ғұмыр бойы танытуға ұмтылған, өмір бойы шарқ ұрып іздегені – толық адам. Абай­дағы толық адам – рухани жетілген, кемеліне кел­ген адам. Сіздің түсінігіңізде толық адам деген кім?

– Адам болмақ оңай іс емес. Кі­сі ақысын жемей, жан баласы­на тырнағыңды батырмай, ғай­бат айтпай, тек өз мақсатыңа жету жо­лында аянбай еңбектене білу – адамдықтың басты қа­ғидаты болмақ. Толық адам бол­мақ үшін бойдағы нәпсіні жеңіп, адал бо­луды үйрену керек. Ең басты қа­ғида – осы.

– Ата дініміз бен шынайы ғылым турасында не айтар еді­ңіз? Дін мен ғылым бір нүк­теде тоғыса ала ма?

– Бұл өте ауқымды тақырып. Дінге барма, ғылымнан кенже қал демеймін, өз ұлтыңның салт-санасын берік ұстану маңызды. Алланың бар екенін мойындап, білімнің шексіз күшінен пайда­ла­ну керек. Алланы тану үшін, құл­шы­лық жасау үшін араб бо­лу шарт емес. Қоршаған орта­ның климат ерекшелігіне қарай киі­ніп, адал асыңды ішіп, ата-анаң­ды ардақтап, айналаңдағы адам­дармен татымды қарым-қатынас орната білу де құдай жолындағы құлшылық болмақ. Ол үшін Абайды оқу керек. Абай­ды түсінбесең оның еңбек­терін та­нып, талқылап жүрген ғалым­дар­дың еңбек жолын оқу керек. Өмірде қандай салада жұмыс атқарсаң да оқымасаң көк тиын­дық құның болмайды.

– Зарқын Тайшыбай – жур­на­лист, тарихшы, өлкетанушы әрі ұстаз. Сізге қайсысы жа­қын?

– Әрине журналист! Тілші – ха­лықтың айнасы. Үкімет пен бұ­қара арасын жалғайтын көпір іс­петтес. Ал нағыз журналист болу үшін “сегіз қырлы, бір сырлы” бо­лып, жан-жақты жетілуің, басқа­ларға қарағанда екі есе артық бі­луің, әрдайым алда жүруің керек. Сонда ғана журналиспін деп айта аласың.

– Ашық әңгімеңіз үшін рақ­мет!

Әңгімелескен

Сержан НҰРТОЛҚЫНҰЛЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.