АДАМ САУДАСЫ – КӨЛЕҢКЕЛІ БИЗНЕСТІҢ КӨЗІ

Өңірде былтыр адам саудасына қатысты 11 дерек тіркелді. Оның басым бөлігі – жезөкшелікпен айналысуға арналған притондар ұйымдастыру немесе оларды ұстау және жеңгетайлыққа қатысты. Ал екі жағдайда 40 жастағы әйел бойжеткенді басыбайлы сатпақ болған. Неліктен қылмыстың бұл түрін сотқа дейін жеткізу қиын? Кімдер “қармаққа” түседі? Облыстық полиция департаменті ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес басқармасының бастығы Жандос Басыбаев осы тақырыптағы сауалдарымызға жауап берді.

– Жандос Орманұлы, об­лыста адам саудасына қатыс­ты фактілер қаншалықты жиі тіркеледі? Соңғы жылдар­дағы дерекке көз жүгіртсеңіз?

– Адам саудасы – ауқымды ұғым. Былтыр өңірде осыған қа­тысты оннан астам факті тіркел­ді. Қылмыстың бұл түріне адам­ды заңсыз бас бостандығынан айыру, жезөкшелікпен айна­лы­суға арналған притондар ұйым­дастыру немесе оларды ұстау және жеңгетайлық, сондай-ақ кө­рінеу жезөкшелік және жеңге­тай­­лықпен айналысуға үй-жай беру кіреді. Мәселен былтыр тіркел­ген деректердің екеуі тіке­лей адам саудасына, 8-і притон ұйым­дастыруға, біреуі – адамды бас бостандығынан заңсыз айы­руға қатысты болды. Ал көрінеу жезөкшелік және жеңгетай­лық­пен айналысуға үй-жай беру әкім­шілік құқық бұзушылық бо­лып есептеледі. Былтыр осын­дай 19 дерек тіркелді. 17 адамға (олардың барлығы 25 пен 45 жастағы әйел) 100 айлық есептік көрсеткіш, яғни 345 мың теңге­ден жоғары айыппұл салынды. Ал егер ол заңды тұлға болса, мәселен монша, сауна иесі, мұн­дайда 150 айлық есептік көр­сеткіш мөлшерінде айыппұл са­лынады және сот оның қызметін 1-2 айға шектеуге шешім шы­ғара алады.

Біз мұндай қылмыстармен бетпе-бет келгенде Қылмыстық кодекстің 126, 128 баптарына басымдық береміз. Бұл өте ауыр баптар десек болады, өйткені қылмысты дәлелдеу қиын. “Ине­мен құдық қазғандай” десек қа­те­леспейміз. Қылмыскердің кі­нәсін дәлелдейтін материал­дар­ды жинау оңай емес.

Облыстық полиция департа­менті жанындағы ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес қызметі 2022 жылдың шілде айында ғана қайта жұмысқа кірісті. Бұл бас­қарма осы уақытқа дейін бол­ған, алайда, кейін таратыл­ды, бө­лімшенің міндетін криминал­дық полиция басқармасы ат­қарды. Екі жыл бұрын жаңадан штат жасақтап, қыркүйек айын­да іске кірістік. Сондықтан соңғы бір­неше жылдағы деректерді нақты айта алмаймыз.

– Былтыр адам саудасына қатысты бірнеше деректің тір­келгенін айттыңыз. Қылмыс­керлердің ізіне қалай түсті­ңіздер?

– Жедел ақпарат түсіп, ұйым­дасқан қылмысқа қарсы күрес басқармасының жедел қызмет­керлерінің назарына Ақмола об­лысы Есіл қаласының 40 жас­тағы тұрғыны ілікті. Әйел Петро­павлға жиі келгіштеп, клиент­терге интимдік қызмет көрсетуге бойжеткендерді, соның ішінде кәмелет жасына толмаған қыз­дарды ұсынған. Тексере келе оның қыздарды “тірі тауар” ре­тінде сататындығы да анықтал­ды. Яғни сатып алған кісі оны құл ретінде ұстап, ойына келгенін істей алады.

Сұранысқа қарай ұсыныс болады. Әрі “бизнестің” бұл түрі өте үлкен пайда әкеледі. Қызы­ғушылық танытқандарды анық­тап, бақылауға алдық. Қылмыс­тық іс қозғап, қажетті материал­дарды жинадық, дәлел жеткілікті болуы үшін арнайы техникалық құрылғыларды да заңды түрде пайдаландық. Осылайша Қоста­най қаласының 19 жастағы тұр­ғы­нын Петропавлдағы сауналар мен қонақ үйлерде интимдік қызмет көрсетуге пайдалану үшін жалға алынған пәтерлердің бірінде сатып жатқан жерінен әйел қолға түсті. Бойжеткеннің өмірін қылмыскер 250 мың теңгеге бағалаған.

Ұсталған әйелдің 4 баласы бар, өзі жезөкшелікпен айналыс­паған. Арнайы мамандығы бол­маса да, психологияны жетік мең­­герген. Әлеуметтік желі ар­қы­лы қыздарды іздеп, кәмелет жасына толмағандарды, тұрмы­сы төмен немесе толық емес от­басынан шыққан, материалдық жағдайы нашар, жетімдерді құ­рығына түсірген.

Олармен танысып, сенімде­рі­не кіріп, жұмыс табуға көмекте­семін деп Петропавлға шақыр­ған. Ал келгеннен кейін қорқыту, ұру, психологиялық қысым көр­сету арқылы ырқына көндіріп, жезөкшелікке салған немесе сатқан.

Ұстау кезінде пәтерде оның екі құрбаны болды. Екі бойжет­кен де, соның ішінде сатылуы тиіс қыз арнайы орталыққа орна­ластырылып, тиісті көмек алды.

Әйелдің кінәсі толық дәлел­денді. Петропавл қалалық соты оны Қылмыстық кодекстің 128,126, 309 баптары бойынша 6 жылға бас бостандығынан айыр­­ды. Қазіргі уақытта ол Пет­ро­павл­дағы әйелдер колония­сын­­да жазасын өтеп жатыр.

– Ал қызды құлдыққа са­тып алмақ болған адам жазаға тартылды ма?

– Ол қылмыс жайында поли­цияға хабарлауды жөн деп шеш­ті. Кейін одан: “неге қорықтың, не­ге сатып алмадың?” – деп сұра­дық. “Иә, қызды сатып алсам, мүмкін ешкім білмес те еді. Бірақ ол кейін жұмыс істейді ғой, клиенттердің біреуі біліп қойып, полицияға хабарласа, сіздер ме­ні құл ұстаушы ретінде жазалай­сыздар. Ол кезде маған Қыл­мыс­тық кодекске сәйкес ешқан­дай ке­шірім болмайды. Яғни бір­неше жылға түрмеге отыруым мүмкін, ол маған не үшін керек?” – деп жа­уап берді. Шынында да бірнеше баппен, соның ішінде адамды заңсыз бас бостан­дығынан айы­ру, жезөкшелікке мәжбүрлеу бо­йынша 15 жылға дейін бас бос­тандығынан айы­рылар еді.

– Адам саудасына қатыс­ты қылмыстардың басқала­ры­­нан ерекшелігі неде?

– Бұл қылмысты дәлелдеу өте қиын. Мысалы ұрлықты ал­сақ, заттай айғақ бар. Ал бұл жерде қылмыскер “ол өз еркімен жезөкшелікпен айналысты не­месе оны ешкім күшпен ұстап тұрған жоқ, қолында телефоны бар ғой, ендеше неге құзырлы органдарға хабарласып, көмек сұрамады” деуі мүмкін. Сот та мұ­ны ескереді. Сондықтан мұндай қылмыстық іс жарты жыл, бір жыл қаралуы мүмкін. Осы ара­лықта “зардап шеккендерді” психология­лық тұрғыда қорғау да біздің міндетімізге кіреді.

Бұл – ұйымдасқан қылмыс. Қан­дай да бір құлдыққа түскен­дер құқық қорғау органдарынан немесе көршілерден, адам­дар­дан көмек сұрауға немесе қа­шып кетуге, телефон соғуға ба­тыл­дары жетпейді. Мұндай адам­­­дар­ды тапқан кезде олар психо­логиялық күйзелісте бола­ды, физикалық тұрғыда да еш­теңеге шамасы жоқ, құр сүлдері қалған.

Мысалы бойжеткенді сатпақ болған әйел бірінің баласын, енді бірінің ата-анасын өлтіре­мін деп жәбірленушіні қорқыт­қан. Сөз өтпегендеріне физика­лық күш қолданған. Салдарынан жапа шек­кендер көндік­кен. Бірақ мұның ешқайсысы ес­керіл­мей­ді. Сот та, прокурор­лар да жапа шегушіден “телефон бол­са, басқа адамдармен бай­ланыс жасасаңдар, ендеше неге қыл­мыс туралы хабарлама­дың­дар” деп сұрайды. Ал оның сол кездегі ішкі жан-дүниесіне ешкім үңілмейді. Сондықтан көп жағ­дайда құрбандар “болды, мені мазаламаңдар, мені ешкім күш­пен ұстаған жоқ”, – деп бәрінен бас тартады.

– Қылмыскерлердің құры­ғына көп жағдайда кімдер түседі? Маман ретінде олар­дың психологиялық порт­ретін жасап бересіз бе?

– Толық отбасында өспей, ерте жастан психикалық қысым­ға ұрынғандардың басым бөлігі “жеңгетайларға” оңай олжа. Көп жағдайда әлеуметтік жағынан аз қамтылған, материалдық жағ­дайы өте төмен, кәмелет жасы­на толмағандар, балалар үйінің тү­лектері немесе әжесінің тәр­бие­сіндегі қыздар, яғни жақтай­тын, көмектесетін ешкімі жоқтар осындай қылмыстардың құрба­нына айналып жатады.

Қазіргі жастардың көбі оңай жолмен тез және көп ақша тапқысы келеді. Әдемі киінгенді, тәтті тамақтанғанды, сәнді гад­жет ұстап, қыдырғанды ұнатады. Бірақ олардың бірен-сараны ғана өз қажеттілігін өтеу үшін жұ­мыс істеуге бар. Кейбірі заңсыз жолмен де ақша табудан кет әрі емес. Міне осындайлар “қақ­панға” түсіп қалады.

Қылмыскерлер өз құрбанда­рын іздейді, кейін алыстан ба­қылайды, “жеңгетайлардың” кей­бірі немесе олардың көмекші­лері оқу орындарында жұмыс іс­теуі мүмкін. Студенттер де ақ­шаға мұқтаж бірге оқитындарды көрсетіп жібереді. Кейін “ойда-жоқта” танысып, дәмханаға шақырады, артынан түрлі азын-аулақ сыйлық жасауы, телефон сыйлауы мүмкін. Осылайша етін үйретіп, кейін дәмханаға апарға­нының, сыйлықтарының ақысын сұрайды. Ал жас қыз ақшаны қайдан алады? Жаңа танысы, әрине, қарыздан құтылу үшін “оңай” ақша табу жолын айтып, оны тәнін сатуына итермелейді.

Қазір оқу орындарын аралап, психолог, әлеуметтік педагог­тармен бірге анализ жасап жа­тырмыз. Жезөкшелікке салын­ған қыздардың барлығы анық­талды. Олар “жұмысқа беріліп”, сабаққа да бармайды.

– Облыста бала сату де­рек­тері кездесті ме?

– Ондай факті тіркелмеді. Бірақ бұл бағыт та біздің үнемі қадағалауымызда. Адам ағза­сын сату деректерін де үнемі на­зарымызда ұстаймыз.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Ақерке ДӘУРЕНБЕКҚЫЗЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.