Soltüstık Казахстан
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген жазаның бұлтартпас қағидасына сәйкес, қылмыс жасаған адам жазаға тартылады немесе қылмыстық заңда көзделген өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары қолданылады. Қылмыстық іске қатысы бар жандардың қылмыстық жауапкершіліктен жалтарудың түрлі айла-шарғыларын ойластырып, тіпті басқа мемлекет аумақтарын паналауға үміттеніп, елден жырақ кетуге тырысатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Алайда басын қанша жерден ала қашса да, “қолмен істегенді мойынмен көтеруіне” тура келеді. Ерте ме, кеш пе, ұсталары сөзсіз. Өйткені күдіктіні, сотталушыны немесе сотталған адамдарды іздеу заң нормаларында жан-жақты қарастырылған.
Шет мемлекетте іздестіріліп жатқан қылмыскер анықталған жағдайда халықаралық құқық нормаларына орай оған экстрадициялау үрдісі қолданылады. Экстрадициялау қылмысқа қарсы күресте мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығы негізінде өз аумағындағы қылмыскерді қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе сол адамға шығарылған шетел сотының үкімін орындау үшін оны басқа мемлекетке беру дегенді білдіреді. Ұстап беру келісімшарт немесе өзара түсіністік қағидаты бойынша жүзеге асырылады. Экстрадициялау мәселелерін шешуде мемлекет тарапынан жасалған келісімдер, сондай-ақ шетелдік серіктестермен қалыптасқан байланыс маңызды рөл атқарады.
Бүгінгі таңда Қазақстан ТМД-ға қатысушы елдер шеңберінде ерекше практикалық құндылығы бар азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы 1993 жылғы 22 қаңтардағы және 2002 жылғы 7 қазандағы екі Конвенцияның қатысушысы болып табылады. Шетелдермен экстрадициялау туралы 20-дан астам екіжақты келісімдер жасалған, оның ішінде Түркия, Корея, Қытай, БАӘ, Иран, Испания, Италия, Болгария сияқты мемлекеттер бар.
Соңғы бес жылда облыстың құқық қорғау органдары шетелдік 21 қылмыстық құқық бұзушыны анықтап, оларға қатысты экстрадициялау немесе елден шығару туралы шешім қабылдады. Жасырынып жүргендердің орналасу географиясы алуан түрлі болғанымен, негізінен көршілес Ресей мен Қырғызстанда бой тасалайды. 2018 жылы бұзақылық жасағаны үшін іздеуде жүрген бір Қазақстан азаматы Черногориядан экстрадицияланып, сот үкімімен бас бостандығынан айырылды. Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылғаннан кейін ол 2020 жылы тағы да көрші мемлекеттің аумағына жасырынбақ болған. Бірақ тез арада экстрадицияланды.
Мемлекеттер арасында келісімшарттың болуына қарамастан, адамдарды ұстап беру, қылмысты деп тану, жаза түрі, ескіру мерзімі адамның азаматтығы және басқа да мән-жайлар негізінде жүзеге асырылады. Нәсіліне, дініне, ұлтына немесе саяси көзқарасына қарай қудалауға жол берілмейді.
Бір ескерте кететіні, егер басқа мемлекет іздеуде жүрген қылмыскерді сол елдің азаматтығын алғаны үшін экстрадициялаудан бас тартса, қылмыстық қудалау тоқтатылмайды. Халықаралық талапта және өзара түсіністік қағидатында шетелдік азаматқа қатысты қылмыстық іс Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 596-бабының тәртібімен ол жасырынып жүрген азаматтығы бар мемлекетке беріледі. 2018-2023 жылдар аралығында қылмыстық қудалауды жалғастыру үшін шет мемлекеттерге 4 қылмыстық іс жіберілді, оның ішінде 2 іс бойынша адамдар кінәлі деп танылды.
Тергеуден немесе соттан жасырынған адамдарға қатысты келтірілген мәліметтер жазаның бұлтартпастығы принципінің нақты мысалы болып табылады.
Александр ТРИКАЧЕВ,
облыс прокурорының орынбасары, аға әділет кеңесшісі.