Soltüstık Казахстан
Қазақ радиосын үзбей тыңдаймын. Бас-аяғы жұмыр кезекті хабар республикамызды ширек ғасырға жуық басқарған Дінмұхаммед Қонаевқа арналыпты. Қала, көше, мектептерге есімінің берілуі әбден құптарлық.
Есіме біреуді-біреу біліп болмайтын аласапыран, қиын-қыстау кезеңде елімізге жетекшілік еткен, қазақтан шыққан тұңғыш бірінші хатшы Жұмабай Шаяхметов оралды. Әлі күнге дейін мемлекет қайраткеріне лайық құрмет көрсетілмей, ұлықталмауының себеп-салдарына қанша үңілгенмен, шешуін таппаған жұмбақ сияқты. Оның халыққа сіңірген орасан еңбегін бір шолып өтейікші. Жұмекең Мәскеудегі Н.Нариманов атындағы Шығыс институтында оқыған. 1946 жылы сәуірде Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы болып сайланып, осы жылы оның тікелей қолдауымен Қазақ КСР Ғылым академиясы, кейін Қыздар педагогикалық институты ашылып, толық мемлекет қамқорлығында болды. 1951 жылы республикалық партия съезінде қазақ әйелдерін басшылық жұмысқа кеңінен тартуға нақты тапсырма бергенін көпшілік біле бермейді. Қ.Сәтпаев пен Д.Қонаевты жанына жақын тартып, ұлттық кадрлар резервін қалыптастыруға ерекше еңбек сіңірді. Көптеген қазақ жастары Мәскеу мен Ленинградта оқыды. Жүздеген зауыттар мен фабрикалар тұрғызылып, мыңдаған шақырым темір жол төселді. Қазақстан артта қалған елден аграрлық-индустриялық республикаға айнала бастады. Ол – 1950 жылы КСРО-ның “Бейбітшілік туралы” заңына қол қойған алғашқы қазақ.
“Партийная жизнь” журналы 1947 жылы кезекті сандарының бірінде “За последние годы выросли кадры национальной интеллигенции, расширена сеть высших учебных заведений, увеличилось число учащихся за счет казахской молодежи. ЦК КП(б) Казахстана добился некоторых успехов в выдвижении и выращивании национальных кадров. В настоящее время из 729 секретарей горкомов, райкомов партии казахов – 395, или 54 процента. Из 70 секретарей обкомов партии казахов – 36, или 51 процент. В составе председателей облисполкомов казахов – 87,5 процента. Жумабая Шаяхметова сильно беспокоил недостаток рабочих и технической интеллигенции из казахов. Среди 35 тысяч учащихся фабрично-заводских и ремесленных училищ казахская молодежь составляла всего 4,3 тысячи человек. Из 1 687 выпускников технических вузов было142 казаха. Во время очередной командировки в Москву вместе с председателем Совета министров Нуртасом Ондасыновым они напросились на прием к Сталину и добились его разрешения часть молодежи призыва в армию 1944 года отправить на промышленные объекты”,– деп жазды. “История Казахстана” журналының 2011 жылғы 12 санында “Кто правил нами, и какой след они оставили в истории Казахстана” деген мақалада Жұмекең туралы былай дейді: “Во время правления этого трудолюбивого, талантливого организатора укреплялся порядок. Росли партийные организации. Строгий спрос и исполнительская дисциплина, начиная от предприятия до министерства, формировались в эти годы”. Қазір бізге жетпей тұрғаны – осы талап. Істен гөрі сөз қуып кеткеніміз жасырын емес.
1953 жылы саяси тартыстардан соң билікке келген Н.Хрущев тыңайған жерлерді игеруді Қазақстаннан бастау қажет деп есептеді. Оның ауылдың іргесіне дейін жүгері егіп тастаған волюнтористік ұрда-жық әрекетінің зардабын әлі тартып келеміз. Ж.Шаяхметов өз кезегінде республиканың географиялық ерекшеліктерін және осыған байланысты қазақ халқының негізінен мал шаруашылығымен айналысқанын ескере отырып, жерді жаппай жыртуға қарсылығын білдірді. Осы себепті қызметінен алынып, Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің бірінші хатшылығына дейін төмендетілді.
Тоқетерін айтқанда, ұлтын Жұмабай Шаяхметовтей сүйген, ол құсап еңбек сіңірген тұлғалар некен-саяқ. Өмірінің соңында қатерлі ауруға шалдығып, Мәскеудегі бір бөлмелі үйде тұрған. Зайыбы қайтыс болғаннан кейін Алматыда балаларының қолында көз жұмғанда республика басшылары қамқорлық көрсете алмаған. Оған сол кездегі Астық дайындау министрі Мұзафар Дайыровтың “увидел, как бедствует бывший первый руководитель Казахстана в однокомнатной квартире со старой мебелью из посольства. У четы Шаяхметовых – поношенная одежда, оба болеют. Дети привезли Ж. Шаяхметова позже в Алма-Ату, здесь он умер в октябре 1966 года. Лишь скромная табличка на доме, где он жил в центре города, напоминает о нем потомкам. На его могиле установлен скромный памятник. Такая вот советская традиция предавать забвению заслуженных людей, руководителей первых рангов Казахстана. В Казахстане нет улицы, школы и других объектов, носящих имя Ж. Шаяхметова. Он не попал в вышедший в 1980 году “Советский энциклопедический словарь”, состоящий из 80 тыс. статей. Первые секретари обкомов партии в нем есть, а первого секретаря ЦК партии нет. Между тем, “Британская энциклопедия” 1967 года уделила несколько строк Казахстану и Шаяхметову. Бывший глава Правительства Казахстана Байкен Ашимов на научно-практической конференции в Алматы, посвященной 100-летию Жумабая Шаяхметова коротко и ясно сказал: “Ради объективности надо отметить, что особенно велика его роль в подборе и воспитании кадров, в выдвижении на руководящие посты по деловым качествам. При нем казахи перестали считаться с делением на жузы, племена и роды”, – деуі – соның бірден-бір дәлелі.
Олжас Сүлейменовтің “Тауларды аласартпай даланы асқақтатайық” деген қанатты сөзі бар. Сол айтқандай, саналы ғұмырын ел-жұртының өркениеттен қалыспай, терезесі тең елдер қатарына қосу жолына арнаған Жұмабай Шаяхметовтің есімін жастардың жүрегіне ұялатып, есімі ұлықталып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
Әйіп ЫСҚАҚ,
биология ғылымдарының докторы.