Алтын ШАЯХМЕТОВА: “Елдің байлығы да, берекесі де – ауылда”

– Алтын Сейтахметқызы, біздің еліміз – аграрлы мемле­кет. Бұл дегеніміз – байлығымыз да, біліміміз де ауыл­да жатыр деген сөз. Сіздің ғылымның бұл саласына келуі­ңіз­ге алтын тамыр – ауылда туып-өскеніңіз өз септігін тигіз­ген болар?

– Мен қарапайым отбасында дүниеге келгенмін. Бала жасым­нан бақшаға картоп пен басқа да көкөніс дақылдарын отырғызуға, оларды күтіп-баптауға әуес бол­дым. Уақыт өте келе жерден өсіп шығатын дақылдың биологиясын тереңірек зерттеуге деген ықыла­сым оянды. Сондағы ұққаным, ел­дің берекесі де, байлығы да – ауылда. Екі ағам – агроном. Туыс­тарымның дені агроөнеркәсіп са­ласында қызмет атқарып жүр. Со­дан болар ауыл шаруашылығы қыз­меткерлері мен үшін әрқашан ерекше құрмет пен беделге ие.

Мектепті бітіргеннен кейін бо­лашақта агроном боламын деп шештім. Түмен ауыл шаруашы­лығы академиясын тамамдадым. Қолыма диплом ала салысымен егін жинау маусымы қарсаңында Қайранкөлде агроном-есепші бо­лып жұмысқа орналасып, тәжірибе жинадым. Ком­байнерлер мені жас маман ре­тінде қолдауға тырысты. Қайранкөлдік әріптес­теріме әркез ризашылығымды біл­діріп отырамын. Кейін М.Қозы­баев атындағы Солтүстік Қазақ­стан университетіне жұмысқа ор­наласып, ауыл шаруашылығы ка­федрасында педагогикалық қыз­ме­тімді бастадым. 2010 жылы кандидаттық диссертация қорға­дым.

Оқытушыға шәкіртіне сапалы білім беру үшін ғылыми зерттеу­лермен айналысу маңызды. Осы мақсатта біздің педагогикалық ұжым отандық ғалымдармен, Аме­рика, Қытай, Германия және Ресей сынды мемлекеттердегі ма­мандармен бірлесіп жұмыс істеу­ді жолға қойған.

– Ауыл шаруашылығының басқа ғылымдардан ерекшелігі неде?

– Аграрлық ғылым саласында жүрген ғалымдар үнемі тонуста бо­луы керек. Климат өзгеруде, жаңа арготехнологиялар пайда бо­луда, селекционерлер жаңа сорт­тар шығаруда, биологиялық және химиялық пре­параттардың үлкен таңдауы қа­лыптасқан. Күн сайын өзгеріп жат­қан ғылымда жүрген еңбек адам­дарын қайраткер деп есептеге­німіз дұрыс болар. Тағы бір ерек­шелігі, агроғылым саласы өте қы­зықты, бұл салада шығармашы­лықпен айналысып, тәжірибе жа­сай аласыз. Бірақ қоршаған орта­ға зиян келтіруге болмайды, өте сақ болу керек.

Біз дақылдардың биология­лық дамуының барлық ерекше­лік­терін бағдарлай біліп, даралы­ғын түсініп, егінді қалыптастыру­дың әр факторына көбірек назар аударып, сонымен бірге өндіріл­ген өнімнің сапасын арттыру үшін жұмыс істейміз. Аграрлық тілмен айтсам, топырақтың, судың, ауа­ның, өсімдіктердің орасан зор, биоәртүрлі әлемі бар және мұның бәрі бір-бірімен тығыз байланыс­ты. Біз осы факторлардың белгілі бір ортада бір-біріне ең оңтайлы әсерін тауып, өндірушілерге қажет және өндіріске енгізілуі мүм­кін өнімді шығаруымыз керек.

– Сіз “Болашақ” бағдарла­масымен АҚШ-та білім алды­ңыз. Жалпы екі мемлекеттің бі­лім беру үдерісінде қандай айырмашылық бар?

– Маған “Болашақ” бағдар­ламасы бойынша АҚШ-тың бе­делді жоғары оқу орындарының бірі – Аризона университетінде ғы­лыми тағылымдамадан өту және профессор Ирина Панюшкина­мен жұмыс істеу бақыты бұйыр­ды. Тағылымдама барысында мен агрономиялық және агроме­теорологиялық зерттеулер үшін “dendrochronology” әдістерін қа­лай қолдануға болатынын зертте­дім. “Seascorr MATLAB” қосым­шасының көмегімен Солтүстік Қа­зақстан облысындағы бидай да­қылдары туралы жиналған тарихи деректердегі климаттық сиг­налдарды есептеп, жалпы кли­маттық факторлардың теріскей өңірінде бидайдың өнімділігіне қа­лай әсер ететіні туралы ғылыми зерттеу жүргіздім. Зерттеу нәти­желері бойынша біз “MDPI Jour­nal Agriculture” журналына “IM­PACT FACTOR 3.6” ғылыми мақа­ласын жарияладық.

Қос елдің білім беру үдерісінде айырмашылық көп. Америка ғы­лымға үлкен қаржы бөледі, зерт­ханаларды жабдықтайды, ға­лымдардың жұмысына барлық қа­жетті жағдайларды жасайды, бар­лық үрдістерді сүйемелдейді. Ол елде ғылым ерекше басымдыққа ие. Ғылыми жұмысты ұйымдас­ты­рудың өзі дұрыс жолға қойыл­ған. Онда университет жанында ғылыми орталықтар, станциялар, алаңдар табысты жұмыс істейді, ға­лымдар ғана емес, сонымен қатар дарынды білім алушылар оқыту кезінде технологияларды әзірлейді және оларға осындай мүмкіндік беріледі.

– Сіздің шетелге барып, бі­лім алуыңызға отбасыңыз қа­лай қарады? Осы сауал, шыны ке­рек, нәзік жандарға ғана қо­йы­­латындай. Оның астарын өзі­ңіз де түсініп отырған болар­сыз.

– Бұл ретте ешқандай мәселе болған жоқ, отбасым пікірімді қолдады, бұл менің ұзақ ғылыми тағылымдамадан алғашқы өтуім емес, бұған дейін мен екі рет Израильде және екі рет Қытайда, сонымен қатар Өзбекстан, Бела­руссия, Ресей сынды мемлекет­терде болғанмын.

Әйел бір істі бастаса, үрейле­не қарау – қазіргі қоғамның асқы­нып кеткен дерті. Мені осы жайт­тардың қазақ қоғамында орын алып отырғаны қынжылтады. “За­манына қарай адамы” деген сөз бар. Әйелді отбасының, ошақ қа­сы­ның ғана маңайынан көргісі ке­летіндердің әрекетін түсінбеймін. Қазақ әйелі білім мен ғылымның, өнер мен әдебиеттің де маңайы­нан табыла білуі керек. Сонда ғана біздің ұрпағымыз саналы, көзі ашық, көкірегі ояу болып өседі. Ақылымен елдің құрметіне бөленген Домалақ, Айша бибі, Ұлпан, Бике аналарымыздың са­лып кеткен сара жолымен өсіп-өнген ұрпақ емеспіз бе? Солар­дай болмасақ та, ұқсап баққымыз келеді. Әйелдің жеткен жетістік­те­рінің артында арқа сүйер аза­маттың тұратынын білгеніміз аб­зал болар. Сүйікті жұмысымның жемісін көруіме жағдай жасаған асыл жарыма ерекше ризамын.

– Синоптик­те­рдің болжамына сүйенсек, биыл­ғы жазда қуаңшылық болу қаупі төнуде. Бұл – ауыл шаруашылығы саласына, ди­қандарға ауыр соққы. Арнайы мамандар табиғаттың тосын құбылыстарымен қалай күре­седі?

– Ауыл шаруашылығы саласы қауіп-қатерден сақтандырылма­ған. Әсіресе, бұл жайт біздің шұ­ғыл континентальды климаты­мыз­да өзекті саналады. Ғылым өз­герте алмайтын климаттық жағ­дайлар бар. Алайда құбылыстар­дың реттілігін болжауға, бақылау­ға, зерттеуге және шығындар мен тәуекелдерді азайту үшін уақы­ты­лы шешім қабылдауға көмек­тесетін агротехнологиялардың да барын ескеруіміз қажет. Дүние жү­зіндегі ғалымдар дақылдарды сұ­рыптау бойынша жұмыс істеуде, жоғары және дәл өнімділігі бар заманауи техника шығарылуда, агроөнеркәсіптерге жаңа цифр­лық шешімдер ұсынылуда. Таби­ғаттың тосын мінезімен осы секіл­ді тиімді тұстары көп іс-қимылдар арқылы күресуге болады.

Ауа температурасының күрт кө­терілуі мен ылғалдың шұғыл азаюы әсерінен туатын күрделі ме­теорологиялық құбылыстың әсе­рін кеміту үшін атмосфераның жер бетіне жақын қабатындағы ылғал мен жылу балансын реттеу мақ­сатында жерді арнайы агро­техникалық әдіспен жырту, егіс­тікті суару, қар тоқтату, ағаш ал­қа­бын жасау, астық тұқымын қо­лайлы уақытта себу сияқты шара­лар жүргізіледі. Қуаңшылық таби­ғаттың күрделі құбылысы болған­дықтан көрсетілген шаралар ке­шенін қолдану зиянды зардапты бәсеңдетуге септігін тигізеді. Мұн­дай ақпаратты аграрлық сала өкілдері түгіл, ауылдағы ағайын­дар да біледі деп ойлаймын.

Мен білім алған Аризона уни­вер­ситетінде су ресурстарын бас­қару мәселелері бойынша 5 ғы­лыми орталық бар. 100-ден астам ғалым осы бағытта табысты жұ­мыс істеуде, климаттың өзгеруі, су ресурстарының тапшылығы және суды ұтымды пайдалану мә­селесін дайындықтың бағытына қарамастан әрбір студент біледі. Бұл уни­верситет суды үнемдеу және су­дың сапасын бақылау жұмыста­рын нәтижелі жүргізу бойынша әлемде екінші орында тұр. Бұл мәселені біздің өңір студенттері де меңгеруі керек. Осыны көзде­ген біз Аризона және СБАжОШУ (Қытай) университетінің басшы­лы­ғымен бірлескен үш тараптық ғылыми ынтымақтастық туралы келіссөздерге қол қойдық.

Бұл жұмысқа 5 айға жуық уа­қыт кетті, көптеген кездесулер мен келісімдер өткізілді. Алдағы уақытта біз Аризона университе­тімен су инженериясы бойынша қос дипломды бағдарлама ашу­ды жоспарлап отырмыз. Студент­тер Қытай университетінде бір­неше модульді оқуға мүмкіндік ала­ды, яғни үш университеттің ең жақсы профессорлары оларға са­бақ береді, іс жүзінде бұл өте құн­ды, маңызды келісім.

– Қызылжар аққайыңдар өл­кесі саналады. Соңғы уақытта табиғаттың тамыршыларына баланатын қайыңдардың аяу­сыз кесіліп, отын ретінде пай­даланылып жатқаны туралы жиі айтылып жүр. Соның кесі­рінен табиғат ажарынан айы­рылуда. Маман ретінде бұған не дейсіз?

– Аққайыңдар – Қызыл­жар­дың көркі ғана емес, барлық дерт­тің емі. Орманы жоқ елдің таза ауасы да болмайтынын естен шы­ғарма­ғанымыз жөн болар. Таза ауа бол­маған елде міндетті түрде аурулар саны артпаса, кемімейді. Қазақ­стан – аумағының 5 пайызы ғана орманды алқап, ағаш қоры аз ел­дердің қатарына жататын мемле­кет. Содан болар ағаштар­ды бей-берекет отау кім-кімді бол­сын қын­жылтады. Бар дүниені ұқ­сата ал­мағанымыз – елдігімізге сын. Алай­да алты ай жаз, алты ай қыспен ғұмыр кешетін солтүс­тікқазақ­стандықтарға ағаштың қа­дір-қа­сиетін айтып жеткізе ал­май­ты­нымыз да өтірік емес. Қайың­мен үйін жылытып отырған жер­лес­терімізге де кінә арта алмай­мыз.

“Орман кодексінде” қурап қал­ған ағаштарды кесу арқылы ор­манды қалпына келтіру, зақым­далған ағаштарды санитарлық кесу (суда тұрып қалған, өртке ша­лынған және т. б.), күтіп-баптау мақсатында кесу немесе таңдап кесу (орманды сирету т.с.с.) сын­ды арнайы рұқсат етілген орын­дар болатыны тайға таңба бас­қандай жазылған. Ғылыми тұрғы­дан айтсақ, орман шіри баста­ған­да талап бойынша оны кесу ке­рек.

2017 жылы көп түскен ылғал­дың салдарынан жерасты суы кө­теріліп ормандар қурап қалды. Биылғы су тасқынының да таби­ғатқа тигізген зияны орасан. Су­дың зардабын тартқан ағаштар кесілуі тиіс. Шіріген ағаш өзін емес, маңындағы өсімдіктерді де бүлдіреді, ауаны да ластайды.

– Өзіңіз жетекшілік етіп отыр­­ған агротехнологиялық факуль­тет­тің жұмысы туралы айтып өтсе­ңіз.

– Факультетте агрономия, мал шаруашылығы, сүт және ет өнім­дерін өңдеу технологиясы, орман шаруашылығы бағыттары бойын­ша мамандар даярланады. Декан ретінде мен оларға тәжірибеден өту кезінде ғана емес, сабақ ба­ры­сында да өндіріспен тығыз бай­ланыс орнатуға тырысамын, көп­теген балалар оқу сабақтары уа­қытында бейінді ұйымдарда жұмыс істейді. Біз әрдайым жұмыс беруші-практиктерді қабылдай­мыз, олар студенттерге сабақ бе­реді. Өндірістегі мамандарды дә­рістерге жиі шақырамыз. Мемле­кеттік аттестаттауға жұмыс беру­шілер де қатысады. Студенттерді даярлаудағы маңызды сәт бұл өн­дірістік тәжірибені ұйымдастыру, біздің студенттерге ұйымдардың үлкен таңдауы ұсынылады. Поль­шаның озық агроқұрылымында, Германияның биоқұрылымда­рында немесе жергілікті жетекші агроқұрылымдарда тәжірибеден өтуге болады. Сондай-ақ сту­дент­­тер түрлі республикалық бейін­дік конкурстарға қатысады, мысалы, биылғы жылы біздің аг­рономдар командасы 3 және 4 курс студенттері “Eurasia Group Ka­zakhstan” компаниясының кон­курсында 1-орынды жеңіп алды, олар бағалы сыйлықтарға ие болды, алдағы уақытта Германия­дағы Джон-Дир зауытына ба­рады.

Олар үшін “Baydala” компа­ниясынан кәсіптік сертификаттау орталығы ашылды. Онда студент­тер қосымша өсімдіктерді қоректен­діру жүйесін зерттейді, шаруашылықтарды ғылы­ми сүйемелдеу жөніндегі менед­жерлер агрономия бағытының студенттерімен өздерінің прак­тикалық тәжірибелерімен бөлі­седі. Сондай-ақ студенттер ака­демиялық ұтқырлық бағдарлама­сы бойынша оқуға барады. Осы жылы 12 студент Қытайда және қа­зақстандық университеттерде 1 семестр оқудан өтті. Органика­лық ауыл шаруашылығы саласын­да АZА қорымен және Германияның “Hohenheim” белгілі аграрлық университетімен нәтижелі ын­тымақтастық жолға қойылды, біз­дің магистранттар Германияда екін­ші жыл қатарынан 3 айлық та­ғылымдамадан өтуде.

– Ашық әңгімеңіз үшін рақмет!

Сұхбаттасқан

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.