“ӘН САЛЫП МҰХИТ БАБАМ ӨТІПТІ-АУ ДЕП…”

Алаштан ән оздырған ерекше дарын иелерінің бірі – Мұхит Мералыұлы. Әнші шынында да қазақ өнерінің шеті, шегі жоқ терең де телегей мұхиты еді. Батыс өңірінде туып, бар қазақты үніне ұйытқан талант иесінің әндерінде кең тыныс байқалады. Бүгінде оның туындылары ел арасында кеңінен тараған.

Мұхит – жасынан ағайын-туысқа еркелеп, баршылық тұр­мыс кешіп, өнерге ерте келген жан. Әншінің шын аты Мұханбет­керей. Ол 1841 жылы қазіргі Орал өңірінде дүниеге келген. Әкесі Мералы дәулетті адам бол­ған. Мұхиттың әкеден бірге туған Жанша, Жүсіп, Жангерей есімді бауырлары да дом­быра тарта­тын өнерлі адамдар болған. Алайда солардың ішінен тек Мұ­хит қаны осы жолды өмір­лік мақ­сатына айналдырды. Әке­сі оның билікке барғанын қалай­ды. Есей­ге­сін өнерін қояр, қыз­метке бет бұрар деп ойлайды. Бірақ өнер­лі жастың әнге деген құш­тарлығы арта түсіп, ол өз бетін­ше ел аралап, серілік құра бас­тай­ды. Бірде әкесі Мұхитты ауыл­­най еткен екен. Алайда қыз­метке құлықсыз жас мөрін басқа біреуге беріп, қолда бар малын келген мейманына со­йып, сәнді киім алуға жұмсап, қо­расында жалғыз сиыры қалып­ты. Сонда­ғы Мұхиттың шығар­ған өлеңі мы­нау екен:

Мұхитта мал дегенде жалғыз сиыр,

Болады баспағымен төртеу биыл.

Мұхиттың шаруамен жұмысы жоқ,

Елдегі ойын менен жиынға үйір.

Алғашында елге халық ау­зындағы, белгілі өнерпаздардың әнін айтып танылған дарын иесі кейін өзі де ән шығара бастайды. Ел аузында Мұхит айтты дейтін өлеңдер, әндер біршама сақтал­ған. Солардың ішінде “Айнамкөз”, “Зәуреш” деген екі әннің орны ерекше. Мұның біріншісін өнерпаз Қобда жерінде кездескен Құралай сұлуға арнаса, екін­шісін Зәуреш замандасының қазасына арнаған екен.

Мұхит Мералыұлы әндерін алғаш насихаттаушылардың бірі – Ғарифолла Құрманғалиев. Бүгін сөз болғалы отырған “Зәу­реш” әні де тыңдарманға Ғари­фолла Құрманғалиевтің орын­дауында танылған.

Сазгер ән арнаған Зәуреш өте зиялы адам болған. Петер­борда оқу бітіріп, бірнеше тіл білген. Тіпті әкесі Медет істі болып, айдалайын деп тұрғанда патшаға кіріп, қайсарлығымен әкесін жазадан құтқарып қалған деген әңгімелер бар. Кезінде қазақтың лауазымды шенеунік­тердің бәрін патша деп атай бергенін ескерсек, сірә, Зәуреш патшаның өзіне емес соған жа­қын басшылардың бірімен сөй­лес­кен болуы шындыққа жақын. Ел арасында Медеттің 30 ұлы қайтыс болып, жалғыз үміті бо­лып Зәуреш қалған дейтін дерек бар. Кейін Зәуреш Әл­мұхамед Сейдалинге ұзаты­лады. Әлмұхамед Сейдалин – көрнекті Алаш қайраткері, 1904 жылы Пе­тербург университетінің заң фа­культетін кейінгі уақытша үкімет басшысы А.Керен­скиймен бірге тамамдаған, “Ай­қапқа” еңбектері жарияланған Жанша Сейда­линнің әкесі. Жан­ша Әлмұхамедтің екінші әйелі­нен туған.

Өкінішке қарай, ұлдарынан айрылған Медетке тағдыр жал­ғыз қызды да көп көреді. Зәуреш ұзатылғаннан кейін аурудан қай­тыс болады. Оның хабары әкесі­не жетеді. Зәурештің қаза­сына Мұхит Мералыұлы да ба­рады. Бұған дейін Зәуреш жа­рының қызмет бабымен Ырғыз­да тұрып келген. Мұхит өзі жат­қан Ақба­қай­дан Ырғызға дейін үш күн жү­ріп барыпты. Ақбақай – батыс өңірдегі көл атауы. Мұхит­тың әке­сі Мералы осы жерге ие болған­да бақайы ақ жылқы сойып, той жасаған екен. Содан әлгі жер Ақбақай атанып кетеді. Бір нұсқа бойынша әнші үш күн бойы мар­құмды жоқтап жыр айтса, енді бір нұсқада “Зәуреш” шығармасы Медетке көңіл айту сияқты туған делінген. Әншінің бұл туынды­сын Зәурештің қа­бірінің басында зар еңіреп отырып айтқан дейтін деректер де бар. Не десек те, “Зәуреш” – ауыр қайғыдан туған аса зарлы ән. Тіпті кей зерт­теушілер әнші қызын жоқтаған Медеттің зарына ән шығарып, содан “Зәуреш” халық арасына тарады дейді.

Алғашында “Зәуреш” көлем­ді туынды болған. Бізге бүгін оның 14 шумағы белгілі. Алайда Ғарифолла Құрманғалиев әннің бірнеше шумағын ғана алып, әуеніне де өзгеріс енгізген сияқ­ты. Бүгінде біздің естіп жүргеніміз де сол нұсқа.

Зәуреш дүниеден озғаннан кейін Әлмұхамед тағы екі әйел алды. Ән кейіпкері туралы деректердің көбі негізінен осы екі әйелден тараған ұрпақтарының естелік­терінен алынды. Әлмұ­хамед қайтыс болған жарын қа­дір тұтып, кейін туған балала­рына ол туралы айтып отырған. Өзге екі әйелінен тараған ұрпағы Зәурешті “үлкен шеше” деп ай­тады екен. Мұның бәрі оның өз ортасына қаншалықты қадірлі болғанын көрсетеді.

Бір өкініштісі бүгінде ардақты жанның қай жерде жерленгені белгісіз. Зәуреш дүниеден оз­ғанда оның жұбайы қызмет бабымен Ырғызда тұрған екен. Алайда оны жұмыспен уақытша келген жерге жерледі дегенге көбі сенбейді. Тіпті Зәурешті өз өтінішімен Ырғыздан 600 ша­қырымдағы Орынбор маңына қой­ған дейтіндер де бар.

“Әннің толық мәтініндегі:

Құланның түзде көрдім шоқырағын.

Қайыңның жаста көрдім жапырағын.

Сен қалған отыз ұлдан жалғыз Зәуреш,

Бір уыс бұйырмады топы­рағың”, – деген өлең жолдары Зәурештің қаншалықты қадірлі адам болғанын, оның қазасы қан­шалық ауыр тигенін көрсетеді.

“Рухың білген шығар келгенімді,

Оқыдым мінәжаттан білгенімді.

Басыңды мен келгенде көтермедің,

Жалғызым жаңа білдім өлгеніңді”, – деген сөздер жалғы­зынан айрылған әке қайғысын айғақтайды.

Бұл ретте Мұхиттың Зәуреш­тің әкесінің сөзіне ән шығаруы да немесе әкенің мұңын өз сөзімен жырлап айтуы да мүмкін.

Заманында “Ән салып Мұхит бабам өтіпті-ау деп, Кейінгі ұр­пақтары есіне алар” деген ақын­ның әндері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасты. Оның шығармаларын алғашқылардың бірі болып А.За­таевич хатқа түсіріп, оның өне­ріне “қазақтың баяны” деп баға берген. Әншінің ұрпақтары өз аталарының шығармаларын ұмыт­пай, үнемі айтып жүрген. Бұл туралы А.Жұбановтың “И.С.Бах композиторының бір жарым ғасырға созылған музыка әулеттері сияқты, Мұхиттың әулеттері де бәрі бірдей делік музыкаға қабілетті болып, міне осы кезге шейін аталарының мұраларын қатты ұстап келеді”, – деп жазады.

Серікбай ҚҰСАЙЫНОВ,

Солтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы.