МҰСАНЫҢ ҚОНЫСЫ

Есіл ауданының орталығы Явленка селосына барған жолаушы табаны тиген жердің бұрын Мұсаның қонысы деп аталғанын білуге тиіс. Жылғараның үлкен ұлы Мұса – ата мұрасын сақтап, бар байлықты да, билікті де иемденген адам. Әкесі барында да, ол фәни дүниеден өткеннен кейін де Мұсаның аты шығып, дәрежесі көтеріліп, ел арасына кең тарады, патша ұлықтары да онымен санасып, айтқанын орындап отырды.

XIX ғасырдың елуінші жыл­да­рында ағаштан жаңа үлгідегі үй салу салтқа айналған. Әрине, табиғаты қатаң, сықырлаған 30-40 градусқа жететін аязды өңірімізде жылы үйде тұру кімге болсын қажет-ақ. Ағаш үй салу бұдан бұрын да бол­ған, бірақ талдан тоқып, не сыр­ғауылдан құрып, екі қабат­тап, арасын көң-балшықпен тол­тырады, сыртын сары балшық­пен сылайды, сосын ақтайтұғын. Бұндай үйдің төбесін шыммен жабады. Жаңа үлгі деп отырғанымыз – ағаш бө­ренеден үйді қиып салу және тө­бесін қаңылтырлап жабу, ора­мын жасау. Бірақ оған ауқатты адамдардың ғана қолы жеткен.

Мұса да әкесі өлгеннен кейін жаңа үлгідегі ағаш үй салуды ойластырады. Мұса 1850 жылы шекара басқармасынан үй салу жөнінде рұқсат сұрап, хат жа­за­ды. Барлық билік патшаға көш­кендіктен ағаш кесу, үй салу со­лардың рұқсаты­мен орында­ла­тын болған. Есеп­тей келіп Мұса­ның әкесінің қара­шаңырағының орнына жеті үй салмақ ойы бо­лады. Өлкетану­шы Ғалым Қа­дір­әліұлының 2004 жылы жарық көрген “Жылғара Байтоқин” кіта­бындағы мәлімет­терге сүйен­сек, Мұсаның қоны­сы – Жылға­раның жайлаған же­рі: Үлкенкөл, Қарағайшілік, Те­рең­сай, Сары­көл, Сарықамыс атты мекендер. Осылардың барлығы аталып, қағаз бетіне түс­кеннен кейін ше­кара басқар­масына хабарлан­ған. Осы құжаттарға қол қойған аға сұлтан қызметін атқарушы Сұбыхан Тоқтамысов деген адам екен.

“Поручик Мұса Жылғарин­нің жазған хатына Көкшетау дуа­нының шаруашылық бөлімі оған үй құрылысын жүргізу жөнінде бірнеше бұйрықтар мен нұсқау­лар жіберіп, ақыры рұқсатын бер­ген. Мәселен Есіл өзенінің жа­ғасын қуалай салынатын құ­ры­лысқа арналған жердің аума­ғы – ұзындығы шамамен 120 ша­қы­рым, ені Есілден екі қанатын қо­са есептегенде 40 шақырым­дай. Табиғаты тамаша, ерке Есіл­дің жағасы, түгін тартса, майы шы­ғатын шұрайлы, шүйгін жерге ағаш үй салса, бұл өңірдің одан сайын көркейетіндігі сөзсіз”, – деп деректерді нақтылай тү­седі.

Архив деректеріне қараған­да аталып отырған кұрылыс жұ­мы­сы екі жылдың ішінде тиянақ­ты аяқталады. Жылғара тұқымдарына жеті үй, монша, мал қоралары салынған. Ел Есілдің ықтасын қойнауына малға да, адамға да жайлы же­ріне – алқаларға жайғасады. Мал қоралары мен оның орамда­ры Есіл тоғайының тегін тал­да­ры­нан тоқылып, әжептәуір құ­рылыс материалдары үнемде­леді.

Бұдан бұрын бұл төңіректе осындай қарағай бөренелерінен жасалған үйлер болды ма, жоқ па? Ол жөнінде дерек аз. Аты­ғай-Қарауыл жерінде жаңа үлгі­дегі ағаш үй салу Жылғара тұ­қым­дарынан басталды десек мүм­кін қателеспеспіз. Дәлірек айт­сақ ағаш үй салу Құдайберді руынан шыққан Жылғара бала­сы Мұсадан басталады. Мұса­ның ағаш үйлерді са­луы­на елік­теп Ораз-Бәйімбет бо­лысының қуатты 25 отбасы 1853 жылдан бастап Батыс Сібір қырғыздары­ның (қазақтарының) шекара бас­қармасына ағаш үй салу жөнінде рұқсат сұрап арыз жаза бастай­ды. Оған қоса олар егін егу – ди­қан­шылықпен айналысу мақсат-ойларын да қоса жаза­ды. Ново-Никольск әскери ста­ницасының (бекет) қарамағында­ғы бос жат­қан жерлерді пай­да­лануға бола­тындығын ұсына­ды. Жыл­ғара­ұлы Мұсаның соңғы қо­ныстан­ған жері бүгінгі Есіл ауда­ны, Яв­ленка ауылының ма­ңайы бол­ған.

ХІХ ғасырдың аяғында Ресей жерінен көшпенділер-крестьяндар келе бастағаны белгілі. 1879 жылы Жылғара тұқымдарының тұра­ғына орыс көшпенділері ке­ліп, осы жерді жалға алған екен. Бұл қоныс Мұсаның жері болған­дық­тан орыстар “Мусино име­ние” деп атап кеткен. Орыстар бұл жерді жыртып, егін егіп қоныс­та­нады, үйлер салады. Со­ңында бүгінгі Явленка селосы пайда бо­лады. Сол кездері орыс кресть­ян­дары жерді жалға емес, бас еркімен иемдену үшін Ресей императорына хат жазады. Ақы­рында Ақмола губернаторы бұл жерді Жылғариндердің қа­рама­ғынан алып, көшіп келген орыс­тарға пайдалануға бергіз­діреді және бұл елді мекенді “Яв­лен­ный” деп атауды ұсына­ды. “Яв­ленный” деген сөз “жаңа кел­гендер” мағынасын білдіреді. Сол кезде Явленный болысы құ­рылған. Бірақ қазақтар Явленка демей “Мүсін” деп атап келген.

“Есіл өзенінің бойында, ор­ман­ды биік жарқабағында Жыл­ғараның Мұсасына ежелден қыс­тау болып келген жайлы жердегі елді Көкшетау дуанының аға сұлтаны Шыңғыс жәмшік жолы­ның үсті, бекет саламыз деп сылтау тауып батыс жаққа қарай көшірген. Одан соң осы жерге көш­пенді орыстарды қоныстан­дыр­ған. Қазақтар бұл жерді көпке (бертінге) дейін Мүсін деп атап келген, ал орыстар Мусин деп кеткен, ал мағынасы Мұса­ның қаласы дегенді білдіреді”, – деп атақты жазушымыз Сәбит Мұқанов өз шығармаларында Мұ­саның тұрағы – Явленка се­лосы жайында өз естігенін жа­зып кеткен.

1884-1885 жылдары Мұса­ның қонысына Ресейден көшіп келген крестьяндарға жер бөліп беру науқаны жүргізілген еді. Ба­тыс Сібірдегі мемлекет мүлкін басқару басқармасы Батыс Сібір дала генерал-губернаторына жә­не Петропавл уезінің басшыла­ры­на жер бөлу мәселесі жөнінде түсініктеме мен ұсыныс хатта­рын жібереді. Алдымен Мұса қо­нысының жобасы түсіріледі, әр адамға 18 десятина (шамамен 18 гектар) жер бөлінеді. “Орыс-ка­­зактарына (станицадағы) 3 гек­тар ағашты жер қоса-артық бері­леді, крестьян шіркеуіне – 99 га, қалған жерді жергілікті ха­лыққа бөлініп берілсін, бұрынғы жоба бойынша”, – делінген хатта.

Мұса қонысын есептеп, пла­нын түсіре келе 11810 гектар құ­нарлы жер, 12427 гектар құнар­сыз (қолайсыз) жер деп таны­ла­ды, 343 гектар жер крестьяндар­дың ағашты алқабы деп бөлек санайды. Сайып келгенде осы аумаққа 656 крестьян көшіп келіп орналасқан, сөйтіп, олар 11808 га жерді иемденген екен.

Батыс Сібір генерал-губер­наторы (Омбы қаласы) Ақ­мола губернаторына (11.02.86) мән-жайды түсіндіріп хат жазып­ты. Крестьяндарға Мұса қо­нысынан жер бөліп беру жөнін­дегі қа­ғаз­дарды, тағы басқа құ­жаттар­ды бекіткендігін хабар­лай­ды.

Деректерді алға тартып отыр­ғанымның себебіне көше­йін. Есіл ауданының орталығы Мұсаның қонысы болғанын еске түсіріп, ауылға бұрынғы атауын қайтару мәселесін көтергім ке­леді. Қазір қимылдамасақ, ертең кеш қаламыз. Себебі, Мүсінге бара жатқанын айтатындардың қатары сиреп, көненің көзін көр­гендер қалмай барады. “Мұсаның қонысы” деп атай алмасақ та, Мұсаның атын бергеніміз жөн болар.

Оразкей ШАРАПИДЕНОВ,

зейнеткер.