Soltüstık Казахстан
Әлемнің көптеген елдеріндегі сияқты біздің елімізде де жалпы халықтың кітап оқу мәдениеті деңгейінің төмендеуі, балалардың оқуға деген ынтаықыласының азаюы байқалады. Көбіне қазіргі уақытта кітапты теледидар, компьютерлік ойындар және әлеуметтік желілер алмастырады. Сондықтан мектеп оқушыларының оқу сауаттылығын қалыптастыру мәселесі өте өзекті болып қала береді.
Бастауыш мектепте бұл мәселені шешуге ерекше назар аудару керек. Өйткені ол әдебиетке тұрақты қызығушылықты дамытудың негізі болып табылады. Бастауыш мектептің алдында әр оқушының кітап таңдауға, оқуға деген құштарлығын, қабілетін және тұрақты әдетін қалыптастыру міндеті тұр. Бұл буын оқушысын оқырман ретінде қалыптастыру идеясы жалпы білім берудің мемлекеттік стандартында әзірленген.
Бастауыш мектепте міндеттерді шешуге, өздігінен білім алуға, ақпараттық ресурстарды пайдалануға, коммуникативтік құзыреттілікке негіз қалауға болады. Бұл міндеттер әдебиеттік оқу сабақтарында шешіледі.
Ақпараттың көптігімен қазіргі әлемде мәтіндерді түсіну мәселесі ерекше өзекті болып табылады. Мәтінді түсінуде қиындықтарға тап болған бала міндетті түрде оқуда қиналады. Өйткені мәтін ауызша немесе жазбаша кез келген тапсырманың негізі болып табылады.
Оқу сауаттылығы – адамның алдына қойған мақсатына жету, білімі мен мүмкіндіктерін кеңейту, қоғамдық өмірге араласу үшін жазбаша мәтіндерді түсініп, пайдалана білуі, олар туралы ой елегінен өткізіп, оқумен айналысуы. Оқу сауаттылығы – функционалдық сауаттылықтың негізгі дағдысы. Жалпы функционалдық сауаттылық – балалардың мектептегі оқу кезеңінде қол жеткізген білім деңгейін, сабақта алған білімдері мен дағдыларын өмірде қолдана алуы, оның әртүрлі салаларындағы өмірлік мәселелерді шешуге ықпал ететін, адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсу, оған тез бейімделу және өмір сүру қабілеті.
“Оқу сауаттылығы” тіркесі 1991 жылы халықаралық тестілеу контексінде пайда болды. PISA зерттеуінде “оқу сауаттылығы – адамның жазбаша мәтіндерді түсіну және пайдалану, олар туралы ой елегінен өткізу және өз мақсаттарына жету, білімдері мен мүмкіндіктерін кеңейту, қоғамдық өмірге қатысу үшін оқумен айналысу қабілеті”, – деп жазылған.
Оқырман сауаттылығын қалыптастыру барысында мағыналық оқуға дайындық (жазбаша мәтінді қабылдау, оларда берілген ақпаратты талдау, бағалау, түсіндіру және жалпылау), мазмұнды баяндау, оқу іс-әрекетіне сәйкес оны түрлендіру үшін қажетті ақпарат, өмірлік жағдаяттарда әртүрлі мәтіндік ақпараттың көмегімен шарлау қабілеті сияқты дағдыларды меңгеру және дамыту көзделеді.
Бастауыш сынып оқушыларының әдеби оқу сабақтарында оқу сауаттылығын қалыптастыруда әртүрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Оқу сауаттылығын қалыптастырудың бірнеше ерекшеліктері бар. Олар – оқу дағдысын қалыптастыру, сөздерді дұрыс оқи білу, мәтіннің мағынасын түсіну, мәнерлеп оқу, оқу техникасын меңгеру, оқырмандардың қызығушылықтарын қалыптастыру. Әдістерді таңдау арқылы оқытудың нәтижесінде балада өзгерістер болуы керек. Бұл өзгерістер оның мінез-құлқы, белсенділігі, көзқарасы, танымдық қызығушылықтарының деңгейі, өзін-өзі тәрбиелеуге дайындығымен анықталады.
Бастауыш сыныпта қолдануға болатын көптеген әдістер бар. Олар – “Миға шабуыл”, “Бұрыштар”, “Шығармашылық жұмыстарды жазу”, “Викторина құру”, “Логикалық тізбек”, “Ашық және жабық сұрақтар” және тағы басқа да әдістер. Сонымен қатар түсіндірмелі-иллюстративті (ақпараттық-рецептивтік), репродуктивті, мәселелік мәлімдеме, ішінара іздеу (эвристикалық), зерттеу, белсенді әдістер де ерекшелігімен өзіне назар аудартады. Мен сабақта белсенді оқыту әдісін қолданамын. Бұл әдіс мұғалімнің айтқанын оқушының тыңдауын, есте сақтауын және қайталауын қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл әдіс арқылы оқушының әрекеті өнімді, шығармашылық, ізденімпаздық сипатта болады. Белсенді оқыту әдістеріне дидактикалық ойындар, жағдайды талдау, есептерді шешу, алгоритмді оқыту, миға шабуыл, ұғымдармен контекстен тыс операциялар және тағы басқалар жатады. Оқулықпен өзіндік жұмыс кезеңінде жаңа материалмен таныстыру кезінде “Сауалнамамен жұмыс” әдістемесі қолданылады. Балаларға мәтін бойынша сұрақтар тізбегі ұсынылады, оларға сәйкес жауап табу керек. Оның үстіне сұрақ-жауап тікелей түрде ғана емес, жанама түрде де, талдау мен пайымдауды қажет ететін, өз тәжірибесіне сүйене отырып беріледі. Дербес іздестіруден кейін табылған жауаптардың дұрыстығын фронтальды тексеру, артық жауаптарды іріктеу міндетті түрде жүргізіледі. “Синквейн” әдісі. Бұл жағдайда мәтінді түсіну деңгейін анықтауға арналған шығармашылық жұмыс туралы айтамыз. Бұл әдіс тек жеке жұмысты ғана емес, жұптық, топтық жұмыстарды да қамтамасыз етеді.
Әдебиеттік оқу сабақтарында осы әдіс-тәсілдер мен жұмыс әдістерін қолдану барысында оқушылардың “Оқырман сауаттылығы” ұғымының маңызды құрамдас бөліктері болып табылатын ойлау, ой елегінен өткізу дағдылары қалыптасады. Осылайша бұл жұмыстың тиімділігі ең алдымен мұғалімге байланысты екенін атап өткім келеді. Оның міндеті – оқу іс-әрекетін ұйымдастырушы ретінде әрекет ете отырып, осы үдерісте мүдделі және қызықты серіктес болу.
Қызжібек МАХАМЕТОВА,
әл-Фараби мектеп-лицейінің бастауыш сынып мұғалімі.