Қазақтың киелі жерлерін аралау, тәу ету, тағзым жасау мақсатында тарих тарланбоздары құндақталған киелі мекен Қызылжарға келдік. Сапар барысында атақты Қожаберген жыраудың жатқан жеріне барып, Сегіз серінің ұрпақтарымен кездестік. Тарихын зерделеп, тереңірек таныстық. Қанша дегенмен, кітаптан оқыған бір бөлек те, өз көзіңмен көрген мүлдем бөлек дүние ғой. Сезінесің, тереңірек ұғына түсесің.
Сегіз сері біздің Ырысбике деген апамызға үйленген, яғни туыстық жағынан жезде болып келеді. Сегіз сері әрі батыр, әрі ақын, әрі композитор болған өз заманының озық ойлы адамдарының бірі еді. Ол жайында Бексұлтан Нұржекеұлы: “Өзінің өлеңдері мен замандастарының айтуына қарағанда, оған Сегіз сері деген ат өте ерте қойылған. Ол он жасында Омбы медресесіне барып, онда алты жыл оқыған. Орысшаны оқытушы жалдап үйренген. Мен атақты батырлардың, әйгілі адамдардың ұрпағымын деген ұғым оны бала кезінен баулыған. Сондықтан ол өзінің жүріс-тұрысына, ісі мен сөзіне жас кезінен жауапкершілікпен қараған. Соның нәтижесінде Омбыдағы медреседе оқығанға дейін-ақ ол домбыра шертіп, қобыз тартып, садақ атып, найза түйреп үйренген. Батыр бабаларына ұқсап киініп, бес қаруын асынып жүретін болған. Сондықтан оған “Сегіз жасар сері”, “Сегіз қырлы, бір сырлы бала” деген сөздің екеуі де жарасымды еді. Мұхаммед-Қанафия атының айтылмай, Сегіз сері деген атау оған ерте берілуі осы екі сөздің бір арнада тоғысуынан да болған шығар деп ойлаймыз. Өйткені, ол медресе қабырғасында жүргенде-ақ солай аталған”, – деп жазады. Жазушының “Айқын” газетінде жарық көрген осы мақаласында оның әкесі Баһрам жайында көп айтыла бермейтіні тілге тиек етіледі. Дегенмен, баласының атын Мұхаммед-Қанафия деп қоюына қарағанда, өзіндік білімі бар, ата жолын ардақтаған азамат екені көрініп тұр. Атасы Шақшақ та батыр болған. Оның Қаншайым деген қызынан әйгілі жазушы Ғабит Мүсіреповтің анасы туған. Демек, Сегіз сері – Ғабеңнің нағашы жұрты. Жазушы Рахымжан Отарбаевтың “Ерлігін Исатайдың жырға қосқан”, Нәбиден Әбутәлиевтің “Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов”, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зұлқарнай Алдамжардың “Тарих: пайым мен тағылым” атты еңбектерінде Сегіз серінің атасы Шақшақтың шешесі Ақбота әйгілі Сырым батырдың туған апасы деген мәлімет келтіріледі. Демек, ол да Даттың қызы. Бұл деректерге қарағанда Сегіз сері өзін “атақты батырлар мен әйгілі адамдардың ұрпағымын” деуі заңдылық.
Бір ғана “Гауһартасты” алайықшы. Бұл – жазушы-драматург Дулат Исабековке көркем шығарма жазуға сеп болған, шабыттандырған, қанаттандырған ән. Қазақтың алғашқы ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің көңіл түкпіріндегі сағынышын басқан, Ұлы далаға деген махаббатын еселей түскен туынды. “Гауһартастың” қаншалықты бағалы екенін біз айтпай-ақ қояйық. Бірақ халық мұрасына айналған қазына өмірге қалай келді? Ол кімге арналды? Қай жерде шықты? Міне, осыны айтайық. Сегіз сері Баһрамұлы Сыр бойын мекен еткен Наймандардың Мақпал атты қызына ғашық болған. Оның бұл сұлуға арнап шығарған бірнеше өлеңі бар. “Гауһартас” – соның бірі. Бұл әннің тарихын зерттеушілер шын ғашық болған, құлай сүйген адамның жүрегінен шыққан жыр екенін айтады. Екеуінің махаббаты тіпті аңызға айналған. Ажары да, қылығы да көңілін баурап алған сері қызға арнап әуелі “Мақпал” атты ән шығарады.
“Ақша жүз, бота көзді, қасың қара,
Шашыңды түнде жуып, күндіз тара.
Ниязбенен екеуіміз келген шақта,
Мақпалжан, бұлғақтамай бізге қара”, – дейді. Бұл Сегіздің Мақпалға жаңа ынтыққан кезінде шығарылған ән секілді. “Алып қашып кетуге келер шамам” деп, қызға өзінің түпкі ойын түгел ашады. Бұдан серінің қызды құлай сүйгенін аңғару қиын емес. Ғашық сері кейін Мақпалға әйгілі “Гауһартас” әнін арнайды. Б.Нұржекеұлы: “Бұл ән – адам шығарды деуге қимайтын ән. Әлдебір құдірет адам түсінбейтін әсермен тудыра салғандай. Ол құдірет, әрине, ғашықтықтың құдіреті. Ауыздан шыққан сөз қандай, жүректен төгілген әуен қандай?!” – деп өз бағасын береді. Мақпал сұлудың әдемілігіне қарақалпақ Жабы деген де тәнті болып жүреді екен. “Қызыңды маған бер!” деген Жабы Бақтияр байдың әбден мазасын алады. Ақыры Дәуқара деген досымен бірге Мақпалды алып қашады. Оны естіген Сегіз сері оларды қуып жетіп, жекпе-жекке шығады. Махаббат үшін болған шайқаста Сегіз мықтылық танытады. “Маған бұйырмаған сұлу саған да бұйырмасын” деген Жабы Мақпалды садақпен атқан екен. Қатты жараланған Мақпал ауылға жетемін дегенше қайтыс болады. Бұл туралы Нұржан Наушабаевтың “Сегіз сері баһадүр” дастанында айтылған. Ол Сегіз Жабы мен Дәуқараны найзамен шаншып өлтіргенін баяндайды.
Осы тұста мына бір деректерді алға тартқым келеді. Мақпалдан айырылған Сегіз Ырысбике есімді қызбен бас қосады. Бір қызығы Мақпал да, Ырысбике де Найманның Сарысынан тарайтын рулас адамдар еді. Осы Ырысбике апамыздың үйіне барып, бес ай бойы бүкіл шығармасын көшіріп алған Нұржан Наушабаев: “Найманда Бақтиярдың қызына арнап шығарған көпке әйгілі “Мақпал” әнін”, – деп жырласа, “Дәл үш жыл Сегізге шәкірт болдым”, – деген Жаяу Мұса “Ер Сегіз” дастанында: “Шығарған Мақпалға арнап, “Гауһартасты”, – деп тебіренеді. Сегізбен дәмдес болған Шынияз Жұбайұлы: “Шығарған Мақпалға арнап “Гауһартасты”, Балқытқан өлеңімен тауды, тасты”, – деп кестелі сөзбен өрнектейді. Қалай десек те Сыр бойында өмірге келген, Сыр сұлуына арналған әннің халық мұрасына айналғаны шындық.
Ырысбике апамыздың төркіні, дәлірек айтқанда, жақындарының ұрпағы Ұлытау облысы мен Қызылорда облысының Шиелі-Жаңақорған аудандарында тұрады. Осы ретте Ырысбикенің шыққан тегіне, ата-бабасына тоқтала кетейін. Арғы атасы Сары Жәнібек ханның ұстазы болған деген де дерек бар. Алғашында Жәнібек ханның ұстазы болды дегенде қазақ хандығын құрған Әз-Жәнібек пе деп те ойладық. Аныққанығына жету мақсатында басқа да зерттеушілердің еңбегіне зер салдық. Нәтижесінде біз іздеген Жәнібек әз-Жәнібектен басқа адам болып шықты.
Содан тарихи еңбектерді ақтарып отырып, Қазақ хандығының хандар шежіресін сүзіп шықтық. Бұл жерде Есімнен кейін оның ұлы Жәнібек сұлтанның хан болғаны жазылған. Бірден тарихи және ауызша деректерді салыстырып, тағы бір қарап шықтық. Шежірелік деректерге де үңілдік. Ұлытау жерінде Бағаналыдан тарайтын Сары батырдың шыққан тегіне, өмір сүрген уақытына ден қойғанда, оның Есім ханның тұстасы екенін аңғардық. Бұдан ел аузындағы Сары батырдың Жәнібек ханның серігі болған деген деректің де шындыққа біртабан жақын екенін байқауға болады.
Бізге жеткен шежірелік деректерде Сары батырдың Жәнібек ханның ұстазы екені, ал оның інісі Сарғалдақтың жекпе-жекте дес бермеген хас батыр болғаны айтылады. Өзі тәрбиелеген ханзада билікке жеткен соң оның кеңесшісі қызметін атқарған. Қызметі хан тағының мұрагеріне билік технологиясын және әскери өнерді үйретумен шектелген жоқ. Құрбанғали Халидидің мәліметіне сүйенсек, оның билік құзыры қатардағы уәзірден жоғары болған. Тіпті оның жарлыққа хан құқығындай мөр қоюға да құзыры жеткен. Демек ханның аса ықпалды жақын кеңесшілерінің бірі болса керек. Өкінішке қарай, аталған тұлға жөнінде деректер жоқтың қасы. Қазақстан Республикасының ұлттық мұрағатында ғалым Ақселеу Сейдімбектің жеке қоры сақтаулы тұр. Осы мұрағаттағы №167 қор, №1 тізім, 179-іс, 26-бумада сақталған құжатта Жәнібек ханның соғысқа Сары батырмен бірге барғаны жазылған. Бұл дерек те біздің сөзімізді айғақтай түседі.
Ырысбикенің тікелей бабасы Тауасар да, оның ұлы Барлыбай да – саналы ғұмырын келешек ұрпағына арнаған, “ұлым құл, қызым күң болмасын” деп жанын бәйгеге тіккен батырлардың бірі. Нақтырақ айтатын болсақ, Сары бабадан Жауғашты, одан Тілеке, Тілекеден Тауасар, одан Байұлы (Барлыбайдың бауыры), Байұлынан Елғұн тарайды. Ырысбике – осы Елғұн атаның қызы. Міне, Сегіз серіге жар болған Ырысбике апамыз осындай текті әулеттен шыққан.
Оразхан СЕИТОВ,
тарихшы, өлкетанушы.
Қызылорда облысы.
СУРЕТТЕ: О.Сеитов Қожаберген жыраудың кесенесінде.