Мыңмен жалғыз алысқан

ХІХ ғасырдың тарихи-әлеуметтік жағдайы қазақтың өмір сүру деңгейінің көрінісі еді. Дәуір тарихы бұл ғасырда қазақ дала­сына қоңыраудың сылдырын ал­ғаш болып естірткен ағартушы, пе­дагог, ақын, гуманист Ыбырай Алтынсаринді, белгілі саяхатшы, этнограф-ғалым Шоқан Уәлиха­новты, философ, ақын, аудар­машы Абай Құнанбайұлын тарту етті. Қазақ даласын әнімен әлди­леген сал-серілерді сыйлады. Олар қазақтың маң­дайына біткен шоқ жұлдыздары еді. Әрқайсысы дарқан даланың төсінде мал бағып, бейқам өмір сүріп жатқан момын қазақтың басқа біреуге жем болып кетпеуі жолында шы­бын жандарын шүберекке түйе жүріп, қоғамдағы келеңсіздікті сынады. Соның ішінде қалың елі қазағының қамы үшін, мың­мен жалғыз алысқан Абайдың орны бөлек. Абайдың шығарма­шылығын оқып, бағамдаған сайын Абай әлеміне кіріп, ақынның әр сөзін, әр айтқанын жүрегі­міздің түбіне терең бойлата алсақ нұр үстіне нұр болары сөзсіз.

Заманымыздың заңғар жазу­шысы, көрнекті ғалым Мұхтар Әуезов ұлы Абай дәуірін былай суретте­ген: “Мәдениет, өнер-білімге кен­желеп, артта қалған ел-жұрт бар. Қыс жұты, жаз індетімен аралас ел шаруасының құтын шайқап, ба­рымта жасап, бақталастан туған әлек, лаң әкеліп, соны қалың ел ортасына пәле ғып жүрген, қа­нап, тонап, сорлатып жүрген ат­қа­мінер шонжар бар. Өздері надан, өздері ел тағдыры, халық қамы дегенді ойламайтын дүлей, қараңғы тап. Олар бастаған ел кө­шінің барар беті қараңғы екі та­лай тығырық”.

Міне, дала қазағының шынайы өмірі, сорақы сиықсыз кел­беті, әлдінің әлсіздерге жасайтын зорлық-зомбылығы Абайды ақын етіп шығарды. Ақын өзі өмір сүрген ор­таны жөндеу үшін, момын елдің көкірек көзін ашу мақсатында “Қалың елім қазағым” деп жырла­ды. Қалың елі қазағы үшін Абай мыңмен жалғыз алысты. “Абай­дың мыңы кім?” – деген сауалға ойланбастан қара халық деп жауап беру лазым. Абайдың алға қойған негізгі мақсаты – халқының рухани-адамгершілік деңгейі жо­ғары, таным-түсінігі мол, білімді болғаны еді. “Білімсіздік – хайуандық” деп, оқымаған, тоқы­ма­ған адамдарды хайуанға ба­лап, олардың оқу-білімге деген ой-санасын, намысын қайрай түсті. “Бір ғылымнан басқаның, кеселі көп асқанға” дейді. Ғы­лым­ның пайдасы зор екенін ай­тып, надан болсаң алдыңнан қа­раңғылықтың көлеңкесі қалмай­ды дегенге келтіреді.

“Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім.

Ержеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім”.

Ақынның айтар ойы мен бе­рер ақылы ғылымды жас кезіңде оқып, бойыңа тоқып ал, ержеткен соң отбасы, ошақ қасы болған кез­де уысыңа түспейтінін анық жет­кізді. Жер ортасы жасқа келгенде бәрі кеш болатынын ескертіп отыр. Расында да жасың ұлғай­ған сайын оқу-білімнен алыстай түсерің қақ. “Пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге”. Мұнда да оқы, біл, біреуді ал­даудан, арбаудан келетін абырой болмайтынын айтып отыр. Ақын­ның нақылға айналған әрбір сөзі жас ұрпақты парасатты, иманды болуға жетелейді. “Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі бол­са, ақыл табуға сөз ұға алмай­сың” – дейді. Сол үшін де көкірек көзің ашық болуы үшін оқу керек, тоқу керек. Ақын ту­ралы, ақынның айтқандарын бү­гінгі саналы ұрпаққа жеткізіп, со­лардың көкірек көзін ашу – басты міндетіміз.

ХХІ ғасырдың жастарын Абай әлемімен әлдилеу үшін талай тер төгіп, еңбек ету керек. Осы істің бастауы – Абай Құнан­баев­тың 175 жылдығына арна­лып М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті “Рухани жаңғыру” әлеуметтік-гуманитарлық зерт­теулер институты жанынан “Абайтану” ғылыми-зерттеу орта­лығының ашылуы.

Абай мұрасы және қазақ қо­ғамы аясында ұлттың әдебиеті мен тарихын, рухани-мәдени мұ­раларды, ақыл-ой тұжырымда­маларды отандық, түркілік, әлем­дік санатта зерделейтін деңгейге жеткізу көзделіп келеді. Абайта­нуға қатысты сан қырлы аспек­ті­лерге зерттеулер ұйымдастыру, Абай тұлғасы мен мұрасын жаңа қырынан танытып, әлемдік кеңіс­тікке таныстыру – алдымызға қойған басты мақсаттарымыз­дың бірі.

Алты Алашқа ғана емес, адам­затқа ортақ ойшыл, Абай хакімді өз деңгейінде ұлықтау – біздің бұлжымас парызымыз. Мұны Президент Қасым-Жомарт Тоқаев “Абай және ХХІ ғасырда­ғы Қазақстан” атты мақаласында айрықша атап өткен болатын. Бағдарламалық мақалада айтыл­ғандай, ақын мұралары ел ішінде ғана емес, шет мемлекеттерде де кеңінен насихатталып жатыр.

Абай халықты бақытты бола­шаққа бастар жолды іздеді. Жас­тардың бойындағы кеселді кеміс­тіктерді, арсыздық пен ұятсыздықты, дөрекі надандықты тәр­бие және білім беру арқылы жоюға үндеді. Ақын ол үшін қазақ ба­лаларын оқытатын мектептерді көптеп салуды жақтады. Атап айт­қанда: “Балаларды ата-аналарынан алып, мектепке беру керек, олардың біразын мамандықтың бір түрін, біразын басқа маман­дықтарды игеруге бағыттау ке­рек”, – деді. Абай өлеңдері арқылы қазақстандық қоғамдық сананы рухани жаң­ғырту “Абайтану” ғылыми-зерттеу орталығының алға қойған басты мәселесі.

Абайдың тағылымды туын­дылары – Қазақстанның рухани жаңғыруының бірден-бір мотива­торы. Абай өзінің қарасөздерін афоризмдермен және халықтық мақал-мәтелдермен қаныққан, қолжетімді бейнелі формада жаз­ған. Абайдың өлеңдері, әндері, қарасөздері – қазақстандықтар­дың эстетикалық талғамын жо­ғарлатып, ой-өресінің өсуіне, өмірді қабылдау философия­сы­на, дүниетанымына оң әсерін ти­гі­зеді. М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университе­тінің студенттерінің бойына Абайдың ұлылығы мен даналы­ғын сіңіріп, шығармашылығын на­сихаттаудың негізгі принциптерін көрсетеміз.

Абайдың адамгершілік, әді­леттілік және білімге деген ұс­танымдары қазіргі қоғамдағы әлеуметтік өзгерістері мен моральдық құндылықтардың маңызды аспектілерін қамтиды. ХХІ ғасырда адамгершілік құндылық­тарды сақтау мен дамытудың ма­ңызы, Абайдың этикалық ойлары осы мәселелерді шешуде бағыт-бағдар бола алады.

ХХ ғасыр­дың басында-ақ Алаш арыстары­ның көшбасшысы Ахмет Байтұр­сынұлы Абайға “қазақтың бас ақыны” деп, ал Мағжан Жұма­бай­ұлы “хакім ақын” деп, Сұлтанмахмұт Торайғыров “ақындар пайғамбары” деп лайықты баға­ларын берген. Абайдың өмірі мен ақындық өнері жөнінде бірінші болып ғылыми ой айтқан адам – Әлихан Бөкейханов. “…Абай асқан поэтикалық қуат­тың иесі, қазақ халқының мақ­танышы болды. Абай сияқты халықтың рухани творчествосын осыншама жоғары көтерген қа­зақ ақыны әлі кездескен жоқ”, – деп ең алғаш жоғары баға береді. Абай шығармашылығына шы­найы әдеби талдау жасап, алғаш Абай ақындығына көркемдік тұр­ғыдан зерделі ой айтып, ғылыми құнды мақала арнаған А.Байтұрсынұлы. Ол “Қазақтың бас ақы­ны” атты мақаласында: “Қазақ­тың бас ақыны – Абай (шын аты Ибрагим) Құнанбаев, онан асқан бұрын-соңғы заманда қазақ ба­ласында біз білетін ақын болған жоқ”, – дейді. Бұл ең жоғары баға және үлкен құрмет десек артық айтқандық емес.

Абайдан соңғы ақындар шы­ғармашылығы туралы қазақ әде­биеті тарихында алғаш ғылыми мақала жазған – Жүсіпбек Айма­уытұлы. Ол “Абайдан соңғы ақындар” атты мақаласында Абайдың ақындық өнерін жалғас­тырып, дәстүрін сабақтаған Ах­мет, Міржақып, Шәкәрім, Мағжан поэзиясына талдау жасайды. Бұл мақалада ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы Абайдың ақындық дәстүрі сөз болып, кеңінен қарастырылады.

“Абай шығармаларындағы са­рын-әуез­ді, ой-пікірді, идеяны-сананы алаш азаматтары терең сезіп, те­бірене насихаттай біл­ген”, – де­ген пікір білдіреді акаде­мик Рым­ғали Нұрғали. Қазақ әде­биетін­дегі Абай салған даңғыл жолды Алаш қаламгерлері жалға­ды. Ақынның қоғамдық үні олар үшін үнемі алдыға бастар бағ­даршам­дай болды. Ақын поэ­зиясының үні, өзекжарды мәсе­лелері мен идеялық мақсаты олардың шы­ғармаларында өріс­теп дами түс­ті. Абайдың азаматтық үнінен қуат алған олар бүкіл Алаштың басын біріктіруді міндет етті.

“…Абайдың “үміт еткен жас­өс­пірім достары” ойланды және сол Абай аңдатқан рухани бос­тандықты ту етті де мұқым ұлттық мүддені “Алаш” деген ұранға біріктірді. …Мұндай азаттық бос­тандыққа, рухани тәуелсіздікке ұшқын түсірген Абайдың ойлы сөзі еді. Азаттық жолына біржола түскен тұсында Әлихан Бөкейха­нов пен Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхамеджан Тынышбаев пен Міржақып Дулатовтың, Сұлтан­махмұт пен Мағжанның Абайды терең зерттеуі соған дәлел. Демек, Абай қазақтың ұлттық рухын өлтірмей, өсер ұрпаққа тірі жеткізген елінің ұлы ұлтжанды тұл­ғасы”, – деген ғалым Тұрсын Жұрт­байдың сөзінің астарында терең тарихтың сыры жатыр.

“Бақпен асқан патшадан, ми­мен асқан қара артық, сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық”, – деген ақынның на­қылын өмірлік серік етіп, ғылыми-зерттеу орталығы арқылы заман жастарын ұлы ақынның, сал-серілердің, ақын-жыраулардың таза мінсіз асыл сөздерімен қаруландырып, таным дүниесін кеңейтіп, білімге-ғылымға деген қызығушылықтарын арттырып келеміз десек артық айтқандық емес.

Өз заманында Абайды тере­ңі­нен зерттеп, кеңінен жазған заң­ғар жазушы Мұхтар Әуезов “Абай түбі жоқ телегей теңіз, мен сол те­ңіздің суынан шөмішпен ғана іш­тім”, – деген екен. Мұхтардай ғұ­лама шөміштеп қана ішсе, біз әлі сол теңіздің жағасына жете алмай жүргеніміз шындық.

Жазира КӨКБАСҚЫЗЫ,

М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың “Абайтану” ғылыми-әдістемелік орталығының ғылыми қызметкері.