Soltüstık Казахстан
Табиғаттың бар сұлулығы, ғажайып сымбаты, қайталанбас көркем көрінісі “Көкшетау” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аймағына самал желдің желпуімен көшіп келіп, бауырлай қонып, біріге тұтасып жатқандай көрініс береді. Шалқар, Имантау, Айыртау атырабының тұңғыш көрген жан таңғаларлық сұлулығы таулы-орманды ландшафтары мен Шалқар, Имантау, Саумалкөл көлдерінің акваториясы әдемі де ажарлы ансамбль құрап жатыр.
Көзі көріп, көңілі сүйсінген жалпақ жұрт осы бір алтын жіппен әдіптеп зерленген ажарлы аймақты Швейцариямен салыстыратыны бар. Бәлкім, шебер суретшінің бар талантын тауысып салған көркем суреті тәрізді ландшафтары егіз қозыдай ұқсас болар. Далалық аймақтарында ұйыса біткен бетегелі, ақселеулі өсімдіктер дүниесі алма-кезек қайталанып отырады.
Көркем сұлулық қана емес, қойнауы толған қазына. “Көкшетау” мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ аумағында республикалық маңызы бар 13 табиғат ескерткіші бар. Парк ұжымы олардың әрқайсысына туристік бағыттар ашып отыр. Көркем табиғаттың қойнауына келген жан сұлулығына сұқтанып қана қоймай, рухани нәр алмақ, көкірегіндегі қыздар тіккен кестедей кестеленіп жатқан байлықты еселей түспек. Бәлкім содан ба екен, алыстан ат арытып жететін ойлы да ізденімпаз меймандардың әдейілеп келіп, иен байлыққа шөлін қандыратын жері. Әне, анау көз ұшында көкторғын сағымды сәл ғана сіліксеңіз, ғажайып бейнесі жарқ ете түсетін Айыртау шоқысы қозыкөш жерден менмұндалап, қойнауына шақыратындай. Айыртау ауылынан батысқа қарай беттесеңіз, он екі шақырым қашықтықта орналасқан екі жота табиғат тамашасына тоятаттар еді. Жалғыз сұлулығымен ғана емес, есті жанды елітетін естелігімен. Мына бір ғажапты қараңызшы, екі жота шамамен үш жүз метрге дейін қойындаса құшақтасып барады да, қаққа айырылады. Ал, түпкі етек, әлде тамыр дейік пе, қос жотаның қойындасқан тұсы жұмырлана бітіп, кірігіп кеткен. Ел есінде қалған әдемі аңыз былайша сыр шертеді. Есте жоқ ескі кезең. Қазақ даласының қазынасына кімдер қызықпаған? Жау-жарағын асынып жаман ойлы басқыншы жау тап бермей ме? Міне, сол кезде ағайынды екі батыр ат жалына қонады. Ақ сауыттары жарқылдап, ажал аңсаған сұр жебелер сәуірдің сұрапыл жаңбырындай жауды дейді. Қарасы қалың, мұздай құрсанған басқыншы жау қазір-ақ тізе бүктіреміз деп ойлағанымен, ел үшін еңіреп туған ерлердің тұла бойында таусылып бітпес қажыр-қайрат пайда болып, ат үстінен түспей, апталап соғысады. Басқыншы жауды баудай түсіреді. Әйтсе де, бірінің артынан бірі ерген, құмырсқадай қаптаған жау таусылып бітер емес. Күн қанталап атып, ай қызарып батып, тұлпардың дүбірінен сайын даланың жауырыны бүлкілдейді. Қаныңды қыздырып, жүрегіңдегі отты жалын аттырған есті естеліктің шарықтау шегі осы жерге жеткенде еріксіз бармағыңды тістетеді. Әлгі ағайынды қос батыр жебе оғынан метр болыпты. Ел үшін опат болған есіл ерлер-ай десеңізші. Мына ғажапты қараңыз, жер үстінен мүлдем жоғалып кетпеген үлкенді-кішілі төбелерге айналыпты. Бір-бірінен мәңгілік айырылмастай құшақтары айқасып, қос шоқыға айналған. Осы бейнесімен кейінгіге ой салып тұрғандай. Ой болғанда қандай, арғы астарында туған елі, ыстық топырағы, сүйікті Отаны үшін опат болған ерлердің сүйкімді де сүйікті бейнесі ел есінен ешқашан өшпейді, дәл осылай биіктен қарап байтақ елге ерлік пен өрлікті үлгі етіп тұрады дейтіндей. Алаштан асып туған ардақты ағалары ажалға қияр жандар ма еді?! Қапылыста болған қазаны қарындасы да аһ ұрып, аза тұтады. Күні-түні жылау. Сол көз жасынан оймақтай ойпаңда тұзды көл пайда болыпты. Дәмін татсаңыз, тіліңізді қуырып, шерге бөккен шежіре дәл құлағыңның түбінде сөйлеп қоя беретіндей.
Аңыз да ақиқаттан құралған. Құтты әлгі қос шоқы іспетті. Бірін-бірі құшақтап, мағына үстеп, мазмұнын байытып тұратындай. Осы өлкенің көне тарихын көкірегіне қаптаған ақсақалдардың айтуынша, батырлардың білегінен аққан, жүрегінен аққан қаннан жеміс-жидектер пайда болыпты. Көптігі сондай қырық күн шілдеде орман аралаған салт атты жолаушының көлігінің тұяғы қып-қызыл болып жеміс сөліне боялып қалады екен.
Жеке көлдің толықси толқыған сылдырына құлақ түріп, асықпай-ақ аяңдасаңыз, жақсылар ұшқан жасыл тау – Сырымбеттің бауырына ілігесіз. Онда әйгілі Айғаным ханшаның қонысы бар.
Асқары көк тіреп, құзар шыңдары қазбауыр бұлттың желкенін жұлмаламаса да, атақдаңқы әлемге мәшһүр тау. Білетіндердің айтуына қарағанда, географиялық өлшем есебімен тау санатына да жатпауы мүмкін. Әйтсе де, бауырынан жақсылар түлеп ұшқан, ұл-қызы даңқын төрткүл дүниеге мәлім еткен тау бауыры көздің жауын алатын ғажайып табиғатымен ғана емес, сол Алашқа ардақты ұл-қыздарының кіндік қаны тамып, ер жеткен өлкесі, аялар ақ бесігі болғандықтан да сүйікті. Тура тау етегін бөктерлеп Айғаным ханша қыстауына апаратын жолға іліктік. Кешегі кеңес заманында оқтай түзу, тақтайдай тегіс жол еді, күтімсіздіктен ойдым-ойдым қазан шұңқырлар пайда болыпты. Аттанар жақ қапталда атақты Құмдыкөл. Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, әне бір заманда күмістей суы толқып жататын ғажап таза, суы бал, жағасы шүйгін көл болса керекті. Қазір жағалауын репейсіз өскен қалың қамыс жауып кеткен екен. Ұшса көктің жүзін жабатын, қонса жердің жүзін жабатын қаз-үйрек жыртылып айырылатын, күміс көлдің ажарына қамыстан кіреуке түскен көрінеді.
Айғаным Абылай ханның тұңғыш ұлы Уәлидің кіші әйелі. Яғни, ол атақдаңқы әлемге тараған, алты Алаштың басын қосып ел еткен, ақыл-парасатына тең келер жан жаратылмаған ұлы Абылайдың келіні. Жаратылысынан айрықша дарынға, ерекше бітімге ие болған, артына өлмес-өшпес мұра қалдырған, мынау жарық дүниеден құйрықты жұлдыздай жарқ етіп ағып өткен ғұлама ғалым Шоқанның әжесі. Негізінде әуелі ел арасында өзінің айрықша ақылымен, көріктілігімен, білімділігімен, парасаттылығымен ханша атанған. Жалпақ жұрттың қошеметі мен құрметіне ие болған. Тегі Құдайберлі Бәйімбет, руы Атығай. Өз әкесі Сарғалдақтың арғы жағы әйгілі Мәлім Қожа. Шынтуайтын айтқанда, Айғаным төре тұқымына жатпайды. Әйтсе де “қарадан шығып хан болған” демекші, дархан табиғат сыйлаған, жаратқан ием маңдайына тарту еткен тағдыр-талайы ханшаны шырқау биікке көтерген. Сөйтіп, сол тұстағы қазақ әйелдері арасында ірі қоғам қайраткері дәрежесіне көтеріліп, жалпақ елді басқару тізгініне ие болуы осы сөздерімізді тірілте түсер еді. Және бір ерекше сипаты ұлағатты ұл-қыздар тәрбиелеп өсірген әйел-ана. Өзінің ұлы Шыңғыстан бастап балаларына орыс тілінде білім алуға ықпал етіп, тәлімді тәрбие берген. Білім мен өнерді қасиет тұтқан ханшаның өзі де қазақ және орыс тілдерін өте жетік білген көрінеді. Оған қызмет бабындағы әртүрлі жазбаша құжаттардың тәртібі дәлел бола алады.
Негізінде Уәлиханның екі қыстауы болған деседі. Оның бірі Бурабай маңындағы Ханның Қызылағашы деп аталатын қыстау да екіншісі кіші әйелі Айғанымнан тарайтын ұрпақтардың еншісіне тиген. Дәл осы арада анау тау бауырынан басталып Жарқынның жалпақ даласына ұласатын қайыңды, қарағайлы, құйқалы өңірді мал-жанына өріс еткен Айғаным ханша Әбден, Мәмке, Шепе, Ханқожа, Әлжан есімді ұлдар мен Рақия, Нүрилә атты екі қыз тәрбиелеп өсірген.
Тарих айтады: 1920-1930 жылдары Қазан төңкерісінен кейінгі дәуірде әлдебір содырлар осы қонысты қиратқан, әбден бүлдірген. Ал қалған бөренелерінен 1930 жылы Саумалкөл селосында клуб үйін салыпты. Сөйтіп төңірегіне ай нұрындай сырбаз сәуле себезгілеген Айғаным ханшаның мекенжайы 1993 жылға дейін қаңырап бос жатты. Көне жұрты ғана. 1985 жылы Шоқан Уәлихановтың республикалық тарихи-этнографиялық мұражайы ашылды. Сол тойдың қарсаңында Сырымбет селосы бір жасарып қалды. Қазақтың “жақсы әке қырық жыл азық” дейтіні рас. Қырық жыл ғана емес, жүз жыл өткесін де, жүз елу жыл өткесін де жақсылық шарапаты тиіп жатыр. Сол тойдың тұсында Сырымбет баурайындағы аңыз-ертегіге айналған Уәлихановтар қонысын қайтадан қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Негізінен, Шоқанның ата қонысы туралы салған суреттері басшылыққа алынды. Сөйтіп, ел игілігіне жаратылған қара қоныс сырлы Сырымбеттің баурайында өзінің қайталанбас ғажайып кейіпімен сыр шертіп тұр. Қазір мұнда Шоқанның тарихи-этнографиялық мұражайы мен Айғаным мекенжайы біріктіріліп, Сырымбеттегі мұражай кешенін құрап отыр. Мұражай қызметкерлерінің айтуына қарағанда, тоғыз мыңға таяу экспонат бар екен.
Сырымбеттің баурайынан аттансаңыз, етпісірім уақытта Имантау қылаң берер еді. Имантау ауылынан шамамен төрт шақырым жерде Тасарал деп аталатын әдемі бір мүйіс бар. Құс қанаты жететін биіктен тамсана көз салсаңыз, құтты жүрек пішіндес. Жапан даланың төсіне ғайыптан тайып түсіп қалған бір шөкім жақұттай жарқыраған аралда қазақ даласында өте сирек өсетін арша өсіп тұр. Семіз тоқтының жүніндей тұтаса біткен қазақ аршасының бұйығы бұталары жағалауды құрақ көрпедей көмкеріп, керемет сән береді. Шөкімдей аралда саналуан өсімдік өседі. Кәдімгі қарағай, сақалды қайың, шие, таңқурай дейсіз бе, толып жатыр. Әне, бауырын жерден көтермей сұр жылан жорғалап барады. Жағалаудың тайыздау жерінен су жыланның сұлбасы көрінеді. Осы бір табиғаттың тамаша үйлесімі көңіліңді көтергені сондай, дендропарктен көргенің ойыңа қайта оралады. Таратып айта кетейінші, “Көкшетау” мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің денропаркінің негізі 1904 жылы қаланған.
– Бұл – ұлттық парктің Айыртау филиалы, – дейді парктің бас директоры Ербол Сағдиев, – жалпы аумағы 28,9 гектарды алып жатыр. Жүз жылдан астам тарихы бар екпе ағаштарына байқау жүргізіп отырамыз. Мұнда қарағай, шырша, балқарай, қайың, көктерек, ұсақ жапырақты жөке, татар үйеңкісі, ұшқыр жапырақты үйеңкі, бұта тұқымдастардан сары акация, жұпаргүл, күнжара, таңқурай, қара және алтын түстес қарақат, аюбадан, тошала өседі. 1962 жылдары отырғызылған жеміс бағы жалпақ жұрттың сүйікті орны.
Жұмақ жердің жылнамасы бір мақаланың шеңберіне қайдан сыйсын?! Бетінен қалқып алғанымыз осы.
Байқал БАЙӘДІЛОВ,
журналист.