Қымбат МЕРҒАЛИМОВА: “АУА РАЙЫН ДӘЛ БОЛЖАУ МҮМКІН ЕМЕС”

– Қымбат Гумарбайқызы, осыдан екі жыл бұрын іргелі ғылыми-өндірістік ұйым –“Қазгидромет” республика­лық мемлекеттік кәсіпорны­ның 100 жылдық мерейтойы атап өтілгені белгілі. Ал оған қа­расты облыстық филиалдың тарихы әріден тамыр жаяты­нын біреу білер, біреу білмес. Тарқатып айтып беріңізші.

– Иә, 1890 жылы қаланың биіктеу, ашық алаңқай жерінде орналасқан А.Аргутинский-Дол­горуков дегеннің пәтерінде ал­ғашқы метеостанция өз жұмысын бастаған. 1900 жылы болатты ме­теорологиялық қондырғы Явлен­када орнатылған. Кейін ауыл ша­руашылығының, өнеркәсіптің, құ­рылыстың дамуымен бірге гид­рометеорологиялық ақпаратқа қажеттілік артып, бақылау пункт­теріне агрометеорологиялық ба­қылау жүргізу міндеті жүктелген. Осыған орай ауыл шаруашылы­ғы өндірісін мамандандыруда, өсімдік зиянкестерімен, түрлі ау­рулармен күрес шараларында ке­ңінен қолданылып келеді. Бүгін­де материалдық-техникалық база әлдеқайда нығайып, білікті ма­мандармен толыққан мекеме қатарындамыз. Рейтинг бойын­ша республикада көш басында­мыз. 11 метеорологиялық, 5 ав­томатты метеорологиялық стан­цияда, 19 гидрологиялық бекет­те, 11 автоматты агрометеоро­логиялық, 41 атмосфералық ауа­ның ластануын бақылау пунк­тінде 140-қа жуық адам еңбек етеді.

– Олай болса, негізгі қызмет түрлеріне тоқтала кетсеңіз.

– Бізге өңірдің гидрометеоро­логиялық қауіпсіздігін қамтама­сыз ету талабы жүктелген. Басты мақсатымыз–тәулік бойы қорша­ған ортаға мониторинг жүргізу, ауа райын, су, топырақ және өсімдік әлемі сияқты әртүрлі ор­тадағы табиғат құбылыстарын ба­қылау, өзгерістерге ғылыми тал­даулар жасау, табиғи апаттарды болжап, адамдардың өмірі мен мүліктерін қорғауға көмектесу. Бұдан бөлек, жалпымемлекеттік және халықаралық маңызы бар бақылау желісін пайдалана оты­рып, қоршаған ортаның жай-күйі жайлы жүйелі әрі толыққанды гид­рометеорологиялық ақпарат алу, гидрометеорологиялық және аг­рометеорологиялық болжамдар жасау негізінде деректерді жи­нау, қорыту да – негізгі міндеттер қатарында. Оған жер бетіндегі метеороло­гиялық, актиномет­рия­лық, агро­метеорологиялық бай­қаулар, өзендерде, көлдерде (теңіздер­де), су қоймаларында, арналар­да және өзге де жер үсті су объек­тілері бойынша мәлімет­терді өңдеу, сақтау, талдау, кли­маттың өзгеруін қоса алғанда, дауылды, тағы басқа табиғат құ­былыс­тарын болжау, белгілен­ген тәр­тіппен мемлекеттік орган­дарды, ұйымдарды, заңды және жеке тұлғаларды тиісті ақпарат­тармен жедел қамтамасыз ету кі­реді. Бұ­ған қоныстану аумақта­рын­­да­ғы атмосфералық жауын-шашын мен қар жамылғысының химия­лық, трансшекаралық өзен­­дер­дің, жер үсті суларының, техно­гендік және табиғи радио­ак­тивті ластану құрамын зерттеуді қос­сақ, жұмысымыздың күрделене түсері анық.

– Бөлімшенің ауа райын бол­жауда, табиғи апаттардың алдын алуда, күнделікті эко­логиялық ахуалды айқындау­да атқарып отырған қызметі­нен біршама хабардар болған сияқтымыз. Газет оқырманда­ры тарапынан ауа райына бол­жау жасағанда неге, қандай ме­тодологиялық негіздерге сүйе­неді деген сауал жиі қойы­лады.

– “Қазгидромет” РМК 2013 жылдан бері ауа райының сан­дық болжамдары үшін атмосфе­раны модельдеудің ең әмбебап және заманауи жүйелерінің біре­гейі болып табылатын WRF мо­делін пайдаланады. 2,4,13 және 18 шақырым моделі арқылы және 24-тен 168 сағатқа дейінгі алдын ала болжамдар­мен жедел режімде метеороло­гиялық ша­ма­лар шығарылады. Атап айт­қан­да, жердегі және әр­түрлі биік­тіктегі температураның, жауын-шашынның, жерге жақын қысым­ның, жел екпінінің, қатты аяз, жылу болжамдары, тағысын та­ғы­лар. Гидрологиялық нақты есеп­теулерді жақсарту мақсаты­мен Қазақстан өзендерінің су жи­нау бассейндерінің карталары әзірленді. Картада таулы аудан­дар, жыралар мен орман екпеле­рі, сондай-ақ үлкен қар қоры жи­налуы мүмкін аумақтар айқын кө­рінеді. Жазық өзендер үшін швед гидрометеорологиялық институ­ты әзірлеген су теңгерімдік мо­делі іске қосылды. Оның көмегі­мен орташа тәуліктік ауа темпе­ратурасы, жауын-шашынның тәу­ліктік мөлшері, орташа көпжыл­дық потенциалдық булану көр­сеткіштері, интерактивті карта­лар дайындау және автомат­тан­дыру нәтижесінде жер үсті сула­рының сапасын бақылау деректері жинақталады.

– Қазақ халқы аспан дене­лері мен табиғат құбылыста­рын жіті бақылап, сонымен бір­ге жан-жануарлардың тыныс-тіршілігіне қарап күн райына қа­тысты нақты болжамдар жа­сап отырған. Мәселен, жылқы ішін тартса, қарға топтасып қар­қылдаса, ауа райының бұзыла­ты­нын, суыр ініне ерте жат­са, ай қораланса, қыс қатты бо­латынын, су бетінде шабақ шоршып ойнаса, шегіртке шы­ры­лын тоқтатса, жаңбыр жауа­тынын, мысық үйден шықпай бұйыға берсе, күн суытаты­нын білген. Бұл жөнінен қа­телеспеген. Осындай ұлттық дәстүрлер ескеріле ме?

– Қазір – озық технологиялар заманы. Соған орай өз құзыре­ті­міздің шегінде қысқа және орта мерзімді ауа райы болжамда­рын, дауылды ескертулерді анықтауда синоптикалық карта­лар, Еуропаның орта мерзімді ауа райын болжау орталығының жаhандық сандық жүйесі, Қытай метрологиялық агенттігі, “Плане­та” ҒЗО Росгидрометінің спутник­тік суреттері, WRF мезоскалалық сандық моделі негізінде әрекет ете­міз. Жергілікті синоптиктер ауа райын болжағанда міндетті түрде Қазақстанның барлық өңір­лерінде орналасқан 260 жер ме­теостансаларынан, 8 ірі аэроло­гиялық стансалардан және жер серігі арқылы алынған жан-жақ­ты мағлұматтарды бағдар етеді. Яғни ауаның температурасы, ат­мосфералық қысым, желдің ба­ғыты мен екпіні, күннің бұлттылы­ғы туралы деректер түгелімен ар­найы синоптикалық картаға жи­нақталып, әр үш сағат сайын жа­ңартылып, түбегейлі өңдеуден өт­кізіліп отырады. Мұндай ақпарат­тар ауа райының алдағы уақыт­та­ғы өзгерістері, циклон мен ан­ти­циклондардың орналасуы ту­ра­лы кең көлемді мәліметтер береді. Осы арқылы әрбір циклон мен антициклонның нақты даму құбылыстары анықталады. Жылдамдығы қандай дәрежеде, ауа райының өзгеруіне қаншалықты әсер етті деген сияқты. Плане­та­мызда орналасқан басқа да ауа райын болжайтын станциялар­дың ақпараттары да кеңінен пай­даланылады. Мәселен, Вашингтон және Рейдинг орталықтары­нан келіп түсетін болжам карта­лары ауа райын 3-7 тәулікке дейін болжауға мүмкіндік береді.

– Бір аяғына пима, бір ая­ғына етік киген адамға қарсы жо­лыққан көршісі оның бұл қы­лығына аңтарыла қараса, әпенді оның таңданысын тү­сін­се керек, радиодан бүгін не қар, не жаңбыр жауатынын ха­барлады деп жауап беріпті. Әзіл болса да, өмір шын­ды­ғынан алынған секілді. Өкініш­ке қарай, ауа райының өз­герістері туралы болжамдар­дың ақиқатпен ұштаса бер­мей­тіні кездеспей қалмайды.

– Ашығын айтсақ, озық тәсіл­дердің бәрін өндіріске енгізіп, қол­данғанның өзінде ауа райын дәл болжау мүмкін емес. Оны болжау дәлдігі орта есеппен 78-80 пайыз­ды құрайды. Ауа райының өзгеруі негізінен жер беткейінің бедерлеріне көп байланысты бол­ғандықтан, болжамдарда қиғаш­тықтардың орын алуы заңды. Циклондардың салдарынан жел­дің немесе дауылдың бағыты күрт өзгеретін, басқа жаққа ауыт­қып кететін жағдайлар ұшырасып жатады. Жер бедерлері де ауа температурасының тәуліктік қоз­ға­лысына елеулі ықпал етеді. Сөйтіп, күннің бұлттанып, оның соңы жаңбырға ұласып кетеді.

– Десек те, ауа райын бол­жаудың дәлдік мерзімін анық­тау, табиғаттың келеңсіз көрі­ністерінен күні бұрын сақтан­дыру мүмкіндіктері бар ма?

– Гидрологиялық мониторинг Есіл өзені және оның салаларын­да, олардың бойында орналас­қан су қоймаларында, басқа су объектілерінде 19 гидрология­лық бекет арқылы жүзеге асыры­лады. Бекітілген бақылау жоспа­рына сәйкес су деңгейі, ауа тем­пе­ратурасы, жауын-шашын мөл­шері, қар жамылғысы, күніне екі рет өлшенеді. Метеорологиялық станциялар атмосферадағы фи­зи­калық үдерістердің жай-күйі мен дамуының негізгі сипатта­маларына жауапты. Онда атмо­сфералық қысым, желдің орташа жылдамдығы, ауа температу­ра­сы мен ылғалдылығы есепке алы­нады. Ал тұрақты агрометеоро­ло­гиялық бақылауда көктемгі ке­зеңде негізгі астық дақылдары мен жайылымдық алқаптар нақ­тыланып, топырақты өңдеу және өсімдіктерді егудің агротехника­лық ерекшеліктері, дақылға күтім жасау, дала жұмыстарының са­пасы, топырақтың егістік қабаты­ның температурасы, ылғалды­лығы сияқты көрсеткіштер бағдарға алынады. Биыл 78868 гек­тар аумақта 76 бағыттық зерттеу жүргізілді.

Маусымдық болжамдарда ауа температурасының және жауын-шашынның айлық мөл­шерден ауытқуы, әдеттегіден көп немесе аз жауатындығы туралы деректер беріледі. Ауа темпера­турасы мен жауын-шашынның көп жылдық орташа айлық мөл­шері ұсынылады. Маусымдық болжамдар дәлдігінің орташа па­йызы ауа температурасы бойын­ша – 68, жауын-шашынның мөл­ше­рі бойынша 50 пайызды құ­райды. Әрбір жылдың маусым­дық мерзіміндегі ауа райының бір­келкі болмайтындығына және көптеген атмосфералық үдеріс­тердің жиі алмасып отыруына байланысты ауа райының мау­сым­дық болжамдары кеңес тү­рінде ғана түсіндіріледі. Ал қысқа мерзімді ауа райы болжамдары, мәселен, алдағы 1-3 күннің ауа райы болжамдары дәл болады. Гидрометеорология орталығын­да ауа райы тәулік бойы бақы­ланып отырады.

“Қазгидромет” РМК Бүкіл­әлем­дік метеорологиялық ұйым­ның мүшесі болғандықтан, ха­лықаралық талаптармен үйлесе­тін ғылыми синоптикалық-статис­тикалық зерттеулерге барын­ша көңіл бөледі.

– Бір оқырманымыз апатты гидрологиялық құбылыстар­ды дәлдікпен болжап, алдын алуға, шығын мөлшерін азай­туға бола ма деген сауалын жолдапты. Шамасы, биылғы су тасқынын меңзеп тұрған сы­ңайлы. Ол жөнінде күні бұрын ескерте алдыңыздар ма?

– Апатты гидрологиялық құ­былыстарға көктемгі су тасқын­дары, таулы өзендердің күрт ері­ген қар немесе қатты жауған жаң­бырлардан тасуы, сел және қар көшкіні жатады.

2017 жылы да, биыл да қат­ты су тасқыны нақты есептеулер арқылы бірнеше ай бұрын ескер­тіліп, жұртшылық барынша сақтандырылды. Өзен сағаларын­да, алқаптарда қар қорының өте мол жинақталғаны, күн күрт жылынса немесе қалың жаңбырға ұласса, апатты ахуал қалыптасуы ықтимал екендігі да­был ретінде қағылып, тиісті орын­дар назарына ұсынылды. Бұл болжамдар негізінде Ғабит Мүсірепов атындағы аудан әкім­дігі жедел қимылдап, қатерді ең­серу бағытында нақты шаралар жүргізді. Басқа аудандарға да қауіп бірнеше күн бұрын хабар­ланып отырды. Көктемгі мұз кеп­телісінің әсерінен, су деңгейінің күрт көтерілуі салдарынан болатын ықтимал апатты ахуалдар на­зардан тыс қалған жоқ. Ұлттық гид­рометеорологиялық қызмет елі­мізде орын алған бірқатар табиғи апаттарды алдын ала дәл болжап, тиісті өңірлердің әкімдік­тері мен төтенше жағдайлар ор­гандарына күні бұрын ескерту­лер жасап, нәтижесінде адам шығынына жол берілмеді.

– Ашық әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан

Өмір ЕСҚАЛИ,

“Soltüstık Qazaqstan”.

Оймақтай ой

“2017 жылы да, биыл да қатты су тасқыны нақты есептеулер арқылы бірнеше ай бұрын ескертіліп, жұртшылық барынша сақтандырылды. Өзен сағаларында, алқаптарда қар қорының өте мол жинақталғаны, күн күрт жылынса немесе қалың жаңбырға ұласса, апатты ахуал қалыптасуы ықтимал екендігі дабыл ретінде қағылып, тиісті орындар назарына ұсынылды”.

Өмірдерек

Туған жері: Ресей Федерациясы, Свердлов облысы.

Туған жылы: 26 мамыр 1979 жыл.

Қызметі: “Қазгидромет” РМК Солтүстік Қазақстан облысы бойынша филиалының директоры.

Марапаты: “Қазақстан гид­рометеорологиялық қызметіне 100 жыл”, “Гидрометеорология саласының үздігі”, “Азаматтық қорғау жүйесін дамытуға қосқан үлесі үшін” төсбелгілерінің иегері.