Есімі алты Алашқа жайылған сазгер, әнші, ақын Біржан сал Қожағұлұлының кей деректерде 1831 жылы өмірге келгендігі айтылады. 1897 жылы дүниеден озған. Ақселеу Сейдімбек, Мырзатай Жолдасбекұлы, Қойшығара Салғараұлы шығарған “Елтұтқа” атты кітапта: “Қожағұлұлы Біржан (1825-1897) – қазақ халқының әйгілі әнші-композиторы, ақын. Туған жері – Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданына қарасты Жаңажол ауылы. Ал Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданына қарасты “Қожағұл бүркеуі” деген жерден топырақ бұйырған. Шыққан тегі – Орта жүз Ақсары Керей, оның ішінде Нұралы”, – делінген.
Біржан сал ел аралап жүріп Қарабұлақ деген жерде отырған Атығай елінің Ақкиік атасынан шыққан Салпық деген кісінің үйіне кез болады. Салпықтың жездесі Күрсары Керей Шаймолда ауылына жаңа көшіп келген кезі екен дейді. Салпық киген киіміне, атына, ертоқымына, домбырасына қарап бұл кісі жай жолаушы емес екенін сезіп бәйбішесіне дұрыстап қонақ етуді айтады. Шай ішілгеннен кейін, Біржан домбырасын алып әндетеді. Үй іші, көрші-қолаң ерекше ықыласпен тыңдайды. Әсіресе, әншіге қарап көзін алмай отырған сұлу Айтбай Біржанның да көз қырына ілігеді. Халқымызда соңынан ұл тумаса қызға ер адамның есімін береді. Айтбайдың аты да солай қойылған екен. Тыңдаушысы жаңа табылғандай Біржан да екіленіп жақсы әндерді бірінен соң бірін шырқайды. Өнер қуып дағдыланбаған ауылға Біржан сияқты әншінің келуі үлкен оқиға болады. Біржанды жібермей, ауыл бірнеше күн қонақ қылады. Ән салдырады. “Айтбай” әнін сол жолы шығарса керек. “Айтбайдың” шығу тарихы жөнінде әртүрлі деректер кездеседі. А.Жұбановтың “Замана бұлбұлдары” еңбегінде “Біржан салдың “Айтбайы” – Айтбайға ғашықтықтан туған ән” деп көрсетіледі. Ғалым Қ.Жұмалиевтің айтуынша, Біржан ғашық болып қана қоймай, ән шығарып, осы қызға үйленген.
Атымның қақ тұрады сауырына,
Қос тепкі салып келем бауырына.
Қолынан шай құйдырып ішейін деп,
Келемін Айтбай сұлу ауылына, – деп ат үстінде ән салған. Қасындағы Мамырбай деген өзінен жасы үлкен жолдасына қарап:
Мамекең Айтбай десем күлімдейді,
Сұр жорға астымдағы сүрінбейді.
Аққудай аспандағы жүз құбылып
Сал Біржан ән салуға мүдірмейді, – деп Айтбайды Біржанның бұрыннан білетінін, оған арнаған әнді айтуға ерінбейтінін дәлелдейді. “Айтбай” – Біржанның кесек шығармасының бірі.
Ахмет Жұбанов айтқандай “әнді тыңдағанда оның шалқыған кең тынысы, ешбір өлшемге сыймайтын еркін ырғағы, әннің кеудесінен басқа кейіпте жүретін қайырмасы жай әдеттегі куплеттік әннің шеңберінен асырып жібереді, бұл терең музыкалық қасиетінің әсері” деген болатын.
Тұңғыш ұлы Ахметқали бір жастан жаңа асқан кезінде Айтбай қатты науқастанып, (1860-1861 жылдардағы жұт кезінде) төсек тартып жатып қалады. Осы қиын жағдайға байланысты қатты налыған, алай-дүлей запыранды күй кешкен ұлы әнші-ақын өзінің “Мешін-тауық” деген әнімен айтылатын атақты өлеңін шығарады.
Айтбай сұлуды Біржан сал үш құла жорға ат жегілген күймеге отырғызып, Қызылжар аймағын мекендейтін Орта жүз Көшебе керейдің Бәйбіше баласы руының Жоламан атасынан шыққан атақты қазы әрі мырза Итемір Байсал Балуан Қарсақбайұлының (1826-1919 ж.ж.) келіншегі Сарықыз балгерге қаратады. Сарықыз емші Айтбай аруды екі жарым ай емдейді. Кейін Айтбайды төркіні алып кетіп, өздері күтеді. Оның беті бері қарағанымен, бірнеше жыл ғана өмір сүреді.
Айтбай төркінінде болғанда Біржан сал Қожағұлұлы серілік құрып жүріп, той-думандардың бірінде әнші-ақын Әпіш Медеубайқызымен танысады. Онымен уәде байласып, ақыры сол қызды алып қашады. Біржан салдың Әпіштен туған алғашқы балалары жастай ауырып қайтыс бола берген. Әпіштен Асыл, Ақық, Мәра деген үш қыз, 1887 жылы туған Теміртас, 1896 жылы туған Қалкен деген екі ұлы болған. Теміртас (1887-1941 ж.ж.) жауырыны жерге тимеген балуан, айтқанынан қайтпайтын табанды, өжет кісі болыпты. Бірақ Теміртас ән салмаған. Ал Қалкен (1896-1936 ж.ж) әкесі Біржан салдай асқан әнші болмаса да, жап-жақсы ән шырқайтын, тәп-тәуір домбыра тартатын болған. Қалкеннің кескіні әкесінен аумаған екен. Тарихи деректердің бірінде Теміртас Біржанұлы “Жас кезімде әкеме еріп той болып жатқан көршілес ауылға бардым. Сонда көпшіліктің сұрауымен “Айтбай” әнін айтады. Әнді айтып болған соң жұрттың ортасынан орта жасқа келген ажарлы сұлу әйел шығып, Біржанмен қалжыңдасып: “Біржан-ай, өле-өлгенше атымды елге жайып кеттің-ау”, – депті. Артынан сұрастырып білсем, Біржан жас кезінде әнге арқау еткен Айтбай деген қыз осы кісі екен” деген дерек келтіріледі.
Біржан салдың 60-тан астам әні жеткен. Оның әндері нәзік сезімді, сұлулықты жырлаған сыршыл “Ғашығым”, “Қаламқас”, “Ләйлім-шырақ”, “Айтбай”, “Ақтентек”, әлеуметтік мән-мазмұнды “Жанбота”, “Адасқақ”, “Көлбай-Жанбай”, “Шідер” әндері бар. Ақынның ән мұрасы жастарға тән ғашықтық, достық, махаббат сезім күйлері, сал-серілердің серігі сұлу ән, жүйрік ат, өзі өмір сүрген ортасын бейнелейді. Біржанның әнін жеткізуге үлес қосқан Ғаббас Айтбаев, Қали Байжанов, Әміре Қашаубаев, Манарбек Ержанов, Жүсіпбек Елебеков, Қосымжан Бабақов, Қуан Лекеров, Темірболат Арғынбаев, Ілияс Шаймерденов, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов болды.
Сал, сазгер, дүлдүл ақын көз жұмғанша әділдік үшін айқасып өткен күрескер, қазақ халқының ұлы перзенті Біржан сал Қожағұлұлының есімін тәуелсіз Қазақстан халқы мәңгі есте сақтап, насихаттайтынына сенім зор.
Серікбай ҚҰСАЙЫНОВ,
күйші.