ЖҮСІПБЕКТІҢ ӘН-ҒҰМЫРЫ

Қазақ музыка өнерінде Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Жүсіпбек Елебековтің орны ерекше. Ол – дәстүрлі кәсіби ән мектебінің негізін қалағандардың бірі. Дара дарын иесінің тағылымды өмір жолы өзгелерге өнеге. Қазақтың классикалық ән өнерін насихаттауға зор үлес қосқан дара тұлғаның туғанына биыл 120 жыл толып отыр.

Сан ғасырдан бері қазаққа құтты қоныс болған, Алашқа айбын берген Сарыарқада ау­зын айға білеген батырлар, кө­мейіне бұлбұл құс ұя салған небір әншілер мен танымал тұл­ғалар дүниеге келген. Ән мен жыр толассыз кернеген мекен­де Жүсіпбектей тума талант­тың дүниеге келмеуі мүмкін емес еді. Бұрынғы Қаратау, қа­зіргі Нығмет Нұрмақов атын ие­ленген (Бұл ауылда мемлекет және қоғам қайраткері Нығмет Нұрмақов дүниеге келген) ауыл­дан сексен шақырым ша­масында, Мыржық, Абыралы тауларына қарай ұмсына созы­ла түсіп жатқан Қойтас атты жыпырлаған ұсақ, адыр төбелі, бұйратты, беткейлі жатаған таудың бауырындағы шикі кір­піш пен таудың кесек тасынан соғылған көне қыстау үйде 1904 жылы болашақ ұлы әнші Жүсіпбек Елебеков дүние есігін ашты. Қазір бұл мекен әкімшілік жер бөлінісі бойынша Қараған­ды облысы Қарқаралы ауданы­ның аумағы болып санала­ды.

Жүсіпбектің үлкен өнерпаз болатындығын сәби шағынан, дә­лірек айтсақ, бес жас шама­сында байқап, оған алғаш ән үй­реткен ағасы Жа­қыпбек бол­ды. Туыстық жа­ғынан Жақып­бек Жү­сіпбектің немере ағасы бо­лып келеді. Ол өзінің өнері­мен Қар­қаралы уе­зін аузына қара­тып, жастайы­нан қолына дом­бы­ра ұстап, ән салған. Жа­қып­бек ауыл-аймағының ойын-тойы­­ның гүлі бол­ғанға ұқсайды. Ол әкесі Балға­байдан тараған аға-інілеріне ұстаздық етіп, үне­мі ән үйрете­тін. Олардың ішін­де қияға көз тастап, талпына қа­нат қаққалы отырған жігерлі жас Жүсіпбек те бар еді. Әкесі Еле­бек шағын шаруалы адам бол­ған. Жас кезінде ән салып, күй де тарт­қан, бірақ тұрмыс­тың нашарлы­ғынан өнер қума­ған.

Жүсіпбек он төрт жасқа жа­ңа толған кезінде оның ұстазы, әрі арқа сүйер ағасы Жақып­бек мезгілсіз қай­тыс болады. Бұл жағдай Жү­сіпбекке оңай тиген жоқ. Сөйтсе де жалынды жігер, дарынды өнер оны жасыта ал­мады. Жү­сіпбек 1922 жылы 17 жа­сында Семей қаласына ба­рып, ат ай­даушы болып жұ­мыс­қа орна­ласады. Семейде әнші ретінде таныла бастайды. Бір күні театр­да болатын кон­церт­ке ша­қырылады. Театр сах­на­сын­да әйгілі Біржанның “Жам­бас сипар” әнін шырқай­ды.

Ауылдан келген жас әнші Жүсіпбек жібектей созылған, мөлдір судай тұнық, кіршіксіз таза сыңғырлаған сұлу даусы­мен отырған жұртты өзіне қара­тады. Әнсүйер қауым қайта-қайта қол соғып, оны сахнадан жібермей қойған. Көпшіліктің сұрауы бойынша Балуан Шо­лақ­тың “Ғалия”, Ақан серінің “Құ­лагер”, Жаяу Мұсаның “Көкар­шын” сияқты әндерін айтып, тыңдаушы­лардың құлақ құры­шын қандырады. “Жүр­генге жөр­гем ілінеді” дегендей, Жү­сіп­бек осы сапарында атақ­ты әнші Әміре Қашаубаевпен та­ны­сып, одан қазақтың күлдіргі әні “Ағаш аяқты” үйренеді. Сондай-ақ Абай ауылының ән­шісі Әлмағанбетпен кездесіп, бұрын өзі шала білетін “Сегіз аяқ”, “Бойы бұлғаң”, “Көзімнің қа­расы”, “Татьяна” әндерінің дұ­рыс нұсқасын меңгеріп алады.

Арқа жақта жыл сайын өтіп тұратын Қоянды жәрмеңкесін­де көп жерлерден жиналған та­лай талант иелерімен таныса­ды. Солардың ішінде атақты ән­шілер – Қали Байжанов, Ғаббас Айтпаев, Майра Уәлиева, Қуан Лекеров, көркемсөз шебері Қа­лыбек Қуанышбаев сияқты сан алуан өнерпаздармен бірге болып, шығармашылық пікір ал­масқан. Жыл сайын әншілік өне­рі өрістей бастаған Жүсіпбектің аты ауылдан ау­дан­ға, аудан­нан облысқа жете­ді. Соның нә­тижесінде ол 1931 жылы 27 жа­сында Алматыдағы республи­ка­лық музыкалық қа­зақ драма театрына шақыры­ла­ды. Онда Күләш Байсейі­това, Қалыбек Қуанышбаев, Серке Қожамқұ­лов, Иса Байзақов, Әміре Қа­шаубаев, Құрманбек Жандар­беков сияқты өңшең өнер қай­раткерлерімен иық түйісе қыз­мет етті.

Жүсіпбек келген бетте театр­да өтетін концерттерге қатысып жүрді де, кейін сол кез­де қойылған Мұхтар Әуезовтің “Еңлік-Кебек” пьесасындағы Жапалдың рөлін, “Айман-Шол­пан” қойылымындағы Әлібек­тің рөлін ойдағыдай сомдайды.

1931-1935 жылдары әнші Қазақ радиосының әуе толқы­ны­нан тікелей концерт берген. Ол кезде үнтаспа болмаған. Театрда 4-5 жыл қызмет істе­геннен кейін 1935 жылы жаңа­дан ашылған Қазақ мемлекет­тік филармониясына ауысады. Жүсіпбек Елебековтің өмірлік есінде сақталатын қызықты сапарының бірі – 1936 жылы ма­мыр айында Мәскеуде өткен Қа­зақстанның әдебиеті мен көр­ке­мөнерінің онкүндігіне барып, үлкен театр сахнасында бе­рілген концертте жұртшылықтан жақсы баға алуы.

Жүсіпбектің көркемөнер саласындағы еңбектерінің бірі әрі маңыздысы – Отан соғысы кезінде майдан шебіне барып, жауынгерлер алдында концерт беруі. Осы сапарында жауын­гер композитор Рамазан Еле­баевтың “Жас қазақ” әнін тұң­ғыш орындап, халыққа кеңінен насихаттады.

1960 жылы Қазақконцерттің әншісі болды. 1967 жылдан Қазақ эстрадалық студиясында ұстаздық қызметпен айналыс­ты. Жүсіпбектің аты тек Қазақ­станда ғана емес, басқа туыс­қан республикаларда да зор құр­метпен аталады. Өйткені ол Өз­бекстан, Қырғызстан, Түркімен­стан республикаларында бо­лып, көптеген концерттер берді. 1958 жылы жаз айында Қара­қалпақстанға барып, екі ай кон­церт қойды. Мәскеуде өткен Қа­зақ әдебиеті мен өнерінің он­күндігіне (1936-1958ж.) қатыс­ты. Гастрольдік сапармен Қы­тай­да, Моң­ғолияда, Үндістанда болды.

Жүсіпбек Абай әндерін жақ­сы көріп, үлкен шеберлікпен орындаған. “Сегіз аяқ”, “Қор бол­ды жаным”, “Көзімнің қара­сы”, “Бойы бұлғаң”, “Айттым сә­лем, Қаламқас” әндерін басқа ешбір әншінің әуеніне келмей­тіндей орындайды. Жүсіпбектің репер­туарында “Қарға”, “Көгер­шін”, “Сұржекей”, “Ардақ”, “Құ­ла­гер”, “Айтбай”, “Жанбас си­пар”, “Ағаш аяқ”, “Жиырма бес” сияқты көптеген ән бар. Ол Қа­зақстан композиторларының да туындыларын нақышына келті­ре шырқайды. Соның ішін­де ком­позиторлар Мұқан Тө­ле­баев, Бақытжан Байқада­мов, Қа­пан Мусин, Сыдық Мұха­мед­жановтың, Әбілахат Ес­паевтың және Садық Кәрім­баевтың та­лай тамаша әндері бар.

Ж.Елебековтің орындауындағы жүздеген ән үлгілері эт­нографиялық музыка жинақта­рына еніп, ғылыми зерттеу­лерге арқау болды. А.В.За­таевич ән­шінің айтуы бойынша “Ғалия”, “Арарай”, “Сұржекей”, “Екі жи­рен”, “Балқурай” әндерін нотаға түсірген.

Ол 1977 жылы Алматы қа­ласында дүниеден өтті. Қазақ­станның халық әртісі атағына 1942 жылы ие болды. Ле­нин, “Құрмет белгісі” орденде­рімен марапатталған. Жүсіпбек көп­теген талантты жастарды әнші­лік өнер­ге баулыды. Арқа ән өнерін на­сихаттады. Респуб­лика бойын­ша оның шәкірттері өте көп. Со­лардың ішінде Қа­зақстанның ха­лық әр­тіс­тері Мәдениет Ешекеев, Жә­ні­бек Кәрменов, Қайрат Бай­бо­сынов пен тағы басқаларын атап өтуге болады. Біздің об­лыстан шық­қан дәстүрлі әнші, Мәдениет саласының үздігі Та­ңат Бей­сенбаев, Қазақстан­ның еңбек сіңірген қайраткері Ал­тын Иман­­баева, әнші, терме­ші Кә­мила Әлібаева да Жүсіпбек Еле­­бековтің алдын көрген.

Серікбай ҚҰСАЙЫНОВ,

Солтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы.