Атомдық энергия – көмір мен мұнайға қарағанда қауіпсіз

Soltüstık Казахстан

 Kyzylzhar_akparat@mail.ru

Қазақстан халқы үлкен таңдау алдында тұр. Ол – Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың “Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм” атты Жолдауында атом электр стансасын салу мәселесіне қатысты белгіленген 6-қазанда өтетін жалпыұлттық референдум.

Президент бұған дейін де АЭС құрылысына орай өз ойын ашық білдіріп: “Еліміздің энерге­тикалық қауіпсіздік мәселелерін шұғыл шешуіміз керек. Таза атом энергиясы болмаса, біз ин­вестицияларды былай қойғанда бүкіл экономикамызды жоғалта­мыз. Бізге электр энергиясы, со­ның ішінде таза атом энергиясы ауадай қажет. Экономикалық мә­селелерді білмейтін популис­тер­дің жетегінде кетпеу керек. Кәсіби тұрғыда атом энергети­ка­сының пайдасын түсіндірген жөн”, – деп атап көрсеткен бола­тын. Бұл жолғы тарихи құжатта әлемде энергия тапшылығының күшейіп бара жатқанына үлкен алаңдаушылық білдіріліп, Қа­зақстанға сенімді және эколо­гия­лық таза қуат көздеріне де­ген сұраныстың өсе түскені қа­дап айтылды. Сондықтан бо­лар, еліміздің өзіне тән ерекше­лігі, сондай-ақ ұлттық мүдделе­ріміз ескеріліп, ұзақ мерзімге арналған әрі кемел болашаққа бағдарланған байыпты бастама қазірдің өзінде қоғамда кең қол­дау тауып отыр.

Халқымыз “кеңесіп пішкен тон келте болмас” деп текке айт­паған. Азаматтарымыздың ма­ңыз­ды мәселе бойынша жан-жақты ойланып, салмақты ше­шім қабылдауына уақыт бар. Осы мәселе Энергетика ми­нистрлігі атом және энергетика­лық ба­қылау және қадағалау ко­митеті­не қарасты облыстық де­парта­мент­ке тікелей қатысты болған­дықтан, өнеркәсіптік қауіпсіздік са­ласындағы мемле­кеттік сая­сат­ты қалыптастыру және іске асы­ру, қауіпті өндіріс­тік объек­ті­лер­дегі авариялар, оқыс оқиға­лар ке­зінде туындай­тын өндіріс­тік фак­торлардың зиянды әсе­рінің алдын алу, мем­лекеттік қа­даға­лау­ды қамтама­сыз ету құзы­реті шегінде Мем­лекет басшысы алға қойған мін­деттер ая­сында ұсынылған мем­лекеттік шешім­дер мен страте­гиялық жоспарлар жөнінде ой бө­лісуді жөн көрді. Көпшілікті АЭС-тің өнер­кәсіптік қауіпсіздігі мен қорша­ған ортаға және адам денсау­лығына ықтимал зияны тол­ған­дырады. Кез келген өнді­ріс­тік ны­санды салмас бұрын са­раптан өткізу, қауіпсіздігін қам­тамасыз ету ең басты міндет­тер­дің бірі болып табылады. Са­раптама белгіленген нормалар мен та­лаптарға сәйкестігін тек­серу және растау үшін жүр­гізіледі. Тұрғындарға, қоршаған орт­аға зиянды әсер ету қаупі бар нысандар міндетті деклара­ция­лау­ға жатады. Өнер­кәсіптік қауіп­сіздіктің негізгі мақсаты – апат­тар­дың салдар­ын бол­дыр­мау, ба­рынша азайту. Мұ­ның бо­ла­шақта тұр­ғы­зылатын АЭС-терге де тіке­лей қатысы бар.

Қазақстан уран өндіру сала­сында әлемдік көшбасшылар қа­тарында бола отырып, көмірте­гі­сіз базалық қуаттардың көмегі­мен таза энергетикаға көшуді басты бағыт ретінде жоспар­ла­ғанына әжептәуір мерзім өтті. Оған негіз жоқ емес. Курчатов қаласында Ұлттық ядролық ор­талық жұмыс істейді. Сала бі­лікті мамандармен қамтамасыз етілген. Оған құрылғанына 60 жылдан асқан Ядролық физика институтын, “Қазатомөнеркәсіп” компаниясын қоссақ, әлеуеті­міздің қан­шалықты екенін ба­ғамдай беру­ге болады. Бұлар­дың барлық қыз­меті МАГАТЭ-нің тікелей ба­қы­лауында. Халық­аралық тек­се­рушілер АЭС са­лынатын орын­ды мұқият бақы­лайды, құ­жаттарды әзірлеу ке­зе­ңінен бастап қатаң қадаға­лауға алады. Содан кейін ғана АЭС құрылысын жүргізуге келі­сім береді. Бүгінде дүниежү­зінде жұмыс істеп тұрған 415 реактордың жартысына жуығы – су немесе қысымдағы су реак­торлары. Уран яд­ролық энергия өндіруге қабілет­ті бол­ғанға дейін өндіріс пен өң­деудің бірне­ше кезеңдерінен өтеді. Бұдан былай да уран өндіру яд­ролық-отын циклінің ең эконо­микалық тар­тымды сегменті бо­лып қала бе­рері сөзсіз. Қазіргі уа­қыт­та әлемдік уранның төрттен бір бө­лігі “Қазатомөнеркәсіптің” енші­лес кәсіпорындарына тие­сі­лі. Үкі­­мет бұл бағыттағы ба­сым­­дық­тарды БҰҰ-ның Жаhандық шарты­ның қағидаттары мен 2030 жылға дейінгі аралықты қамти­тын халықаралық стан­дарт­тарға сәйкес басшы­лыққа алып отырады. Көміртекті бей­та­рап­тылыққа жеткізу және де­кар­бо­низациялау стратегиясы шең­бе­рінде парникті газдар шы­ға­рынды­лары жүйелі түрде тө­­­мен­детіледі. Кәсіпорындар уран­­ды жерасты ұңғымалық шай­­малау әдісімен өндіруді жү­зеге асырады. Демек, қоршаған ортаға, биоалуантүрлілікке, су ре­сурстарына және халықтың денсаулығына зиянды әсерлер барынша азайтылады деген сөз. Әлеуметтік даму саласында және келешек ұрпақтың өмір сүру деңгейін арттыру мақ­са­тында өңірлердің әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатының тұ­рақ­ты өсуіне ықпал етеді. Қазір­дің өзінде республика бойынша АЭС-ке арналған ядролық отын өндіру жөніндегі инновациялық жо­балардың кешенді түрде қол­ға алынуы уран өнімдерінің же­лісін кеңейтумен қатар әртараптандыруға да зор мүмкіндіктер береді. Елімізге қандай реактор­лық технология орнатқан дұрыс деген мәселе де егжей-тегжейлі талқылануда. Мамандар бұл қа­дамдарды елдің энергетикалық тәуелсіздігі жолындағы елеулі өзгеріс ретінде бағалап отыр.

Алысқа бармайық, ТМД тәжі­рибелеріне сүйенсек, 2023 жыл­дың қарашасында пайдалануға берілген Беларусь АЭС-нің №2 блогі электр энергиясына деген қажеттіліктің 40 пайызын қамта­масыз ете алды. Нәтижесінде, 2 үлкен ГРЭС-тегі ескі және тиім­ділігі төмен бу энергоблоктары пайдаланудан шығарылды. Ал Ресейден импортталатын таби­ғи газ көлемі 5,6 млрд. текше метрге дейін қысқарды. Оның газбен жылытуды электрмен жы­лытуға ішінара ауыстырудағы ықпалы да айтарлықтай.

Атом өнеркәсібінің қызметі тек электр энергиясын өндіру­мен ғана шектелмей­ді. Ол әр­түрлі саладағы технологиялық дербестікке қол жеткізудің қоз­ғаушы күші ретінде де қарас­тырылады. Экономиканы әрта­рап­тандыруға, өнеркәсіптік өн­діріс пен өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыруға, кадрлық әлеуетті дамытуға және аралас салаларда мате­риалдармен, құрылыс жабдық­тарымен қамтамасыз ету, ком­му­налдық және басқа қыз­мет­терді көрсету үшін бизнес­ті өріс­тетуге кең жол ашады. Соған орай бірақ бүкіл әлемде белсенді дамып келе жатқан ядролық медицина және басқа да технологиялық сек­торлар үшін жоғары білікті кадрлар даярлау басты назарда болады.

Жұртшылық тарапынан “яд­ро­лық отын энергия бағасын тұ­рақтандыра ала ма?” деген сауал жиі қойылады. Басқа энергия көздерімен салыстыр­ғанда, электр энергиясының қа­лыпты құнында ядролық отын­ның үлесі өте аз және шамамен 10 пайыз­ға жуық. Жанармай құю станса­ларында отынның үлесі – 60, ди­зельдік зауыттарда – 85 пайыз. Сондықтан жаңа ядро­лық отын­ның бағасы нарықтық ауытқуларға өте аз ұшырайды.

Көптеген зерттеулер мен сарапшылардың пікірлері атом­дық энергияның көмір немесе мұнайға қарағанда әлдеқайда қауіпсіз екенін айғақтайды. Кө­мір өнеркәсібі – адам өлімі ең көп тіркелетін өндіріс саласы. Мұ­най мен биоотынның залалы да аз емес. Қалыпты жұмыс ке­зінде АЭС онда қызмет ететін ма­мандарға, халыққа және қор­шаған ортаға қауіп төндірмейді. Десек те, “сақтықта қорлық жоқ” демекші, АЭС-терде оқыс оқи­ғалар мен апаттардың алдын алу және олар орын алған жағ­дайда залалдың азаюы кешенді түрде қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ретте АЭС-тің қауіпсіздік жүйелері маңызды рөл атқарады. Ең бастысы, АЭС-те электр энергиясын өндіру кезінде оттегі шығыны және көмірқышқыл газы ғана емес, сонымен қатар басқа “парниктік” ластаушы зат­тардың, улы және канцерогендік заттардың шыға­рын­дылары бол­майды.

Соңғы жылдары әлемде атом энергетикасына бетбұрыс жасаған мемлекетттердің қата­ры өсіп келеді. Солардың бірі – Қазақстан. Былтыр Дубайда өт­кен COP-28 конференциясында жетекші елдер бірауыздан кли­мат­тың өзгеруімен күресу үшін әлемнің ядролық қуаты 2050 жылға қарай үш есе артуы керек деген мәлімдеме жасады. ХЭА-ның болжамдарына сәйкес, яд­ролық генерацияның қуаты 2022 жылғы 417 ГВт-тан 2050 жылы 620 ГВт-қа дейін артпақ. Жел мен күн энергетикалық тепе-тең­діктің қажетті элементтері екені рас. Бірақ олар тәулік бойы тұрақты электр энергия­сын өндіруді қамтамасыз ете алмайтыны шындық.

Николай БОРЗИЛОВ,

Энергетика министрлігі атом және энергетикалық бақылау және қадағалау комитеті облыстық департаментінің басшысы.