Soltüstık Казахстан
Есімі берісі республика, әрісі шетелге жақсы танымал ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор, теңеп айтсақ, атағынан ат үркетін Бүркіт Ғелманұлы Аяған әлі сиясы кебе қоймаған “Қазақстан тәуелсіздігі – мен үшін бақыт. От пен жалын шарпыса да…” атты өмірбаяндық естелігінде былай деп жазады: “Менің естелік кітабым бір адамның мақсаты мен арманын, жүріп өткен өмірін сипаттайтын шығар? Бірақ мен де “халық” деп аталатын үлкен топтың бір мүшесі ретінде елімнің азаматымын, оның кешегісі мен бүгінгісіне және болашағына немқұрайлық танытпайтындардың бірімін” деп ағынан жарылады. Бүкеңнің кәсіби тарихшы ретінде өсу, қалыптасу, толысу кезеңін кіндік қаны тамған, алаңсыз балалық шағы өткен шалғайдағы шағын ғана Ақтас ауылынан бөле-жара қарауға болмайды. Асқар тау әкеден ерте айрылу, аяулы анасына қолғанат болмақ талабы қабырғасы қатпаған, ойы толыса қоймаған ойын баласын қатарластарынан бұрын есейтті. Өмір ағынына қарсы жүзе отырып, ысылды, тек өз күшіне сене алатын мінез қалыптасты. Әсіресе, әдебиет пен тарих пәндеріне деген ерен құштарлығы мектеп қабырғасында жүргенде оянып, алдына тарихшы болсам деген айқын мақсат қоя бастады. Кей-кейде өзін көк аспанда әрлі-берлі жүйткитін әскери ұшқышша елестетіп, әйтеуір бір сиқырлы құдірет өзіне баурап алатын. Сол кездегі спортқа, оның ішінде футболға және кітап оқуға деген сүйіспеншілігі өмір сүру ұстанымына айналып, әлі күнге дейін сол дағдысынан жаңылған емес. Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында оқыған жылдар табиғатынан сезімтал да арманшыл албырт жастың өмірін мағыналық жағынан түбірінен өзгертіп, ойлау жүйесін шыңдады, логикалық дүниетанымын кеңейтті, зерттеушілік талабын қанаттандырды. Институт табалдырығын аттаған кезден бастап ауылда үш баламен қалған анасының “жақсы оқы, білім ал, адам қатарына қосыл” деген аманатын естен шығармады. Кейбіреулер сияқты өткенге өкініш білдіріп, күйректікке салынған жоқ. Бойына жүре орныққан күрескерлік қасиет оны студенттік ортаның алаңсыз тірлігінен, сауық-сайранынан гөрі кітапханалар мен мұрағаттар, қоғамдық жұмыстарға көбірек жетеледі. Тарих факультетінде майын тамызып дәріс оқитын Қадыршат Шүлембаев сияқты ғұлама профессорлардың әр лекциясын қалт жібермейтін. Киіктің асығындай ғана қағылез келген, сөзі де, ісі де шапшаң ғалым И.Копыловтың археология мен ежелгі әлем жайлы толғаныстарын қыбыр етпей тыңдайтын. Студент кезінде атақты Н.Бернштам экспедициясының құрамында жазғы экспедицияларға шыға бастауы ғылымның қия жолындағы алғашқы қадамы болды десек қателеспейміз. Қ.Ақышев, К.Байпақов сықылды тарих саласының корифейлерінен тәлім-тәрбие алуы, “Алтын адам” реставраторлары В.Садомсков пен Қ.Итеновпен кездесулері – өз алдына бөлек әңгіме. Жасыратыны жоқ, ақбас Алатау баурайында орналасқан еңселі жоғары оқу орнын “қызыл дипломмен” бітірген түбіт мұртты бозбаланың есіл-дерті өзін ауылда сағынышпен тосып отырған анасы мен бауырларына оралу еді. Тіпті факультет деканының оқытушылық қызметке қал деген ұсынысына да көнбес еді, анасының рұқсат еткен бір ауыз сөзі оның тағдырын мүлдем басқа арнаға бұрып жіберді. Институт комсомол комитетінің хатшылығына сайлануы, оқытушылық пен ғылымды қатар алып жүруі “қайта құру” саясатымен тұспа-тұс келіп, алпауыт мемлекеттің боданында болған елдердің егемендікке ұмтылуы, бір партиялық жүйенің құлдырауы, С.Ақатаев, М.Есеналиев, М.Тәтімов сынды түрлі ұлттық қозғалыс-бірлестіктерге жетекшілік еткен зиялы қауым өкілдерінің құнды еңбектері идеялас қазақ жастарының демократиялық қоғам құруға деген сенім отын жағып, сансыратқан сананы дүр сілкіндірді. Оның соңы сталиндік режімнің қылмыстарын ашуды мақсат тұтқан “Ақиқат” саяси клубының құрылуына ұласып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру, Қазақстанның егемендігін жариялау әрекеттері күн тәртібіне батыл қойыла бастады. Қазақтың жас ғалымдары мен саясатқа енді араласа бастаған отаншыл жігіттер құрған “Ақиқат” бейресми ұйымы оралымды ойларымен қоғамға кеңінен танылды. Бастапқыда іс-әрекеттер жасырын жүргізілсе, сосын жылдар бойы тұмшаланып келген ақиқаттың томағасының сыпырылуы сол екен, “коммунизм” идеологиясына ашық қарсылық танытушылар қатары күрт көбейіп сала берді. Құлағы түрік “жансыздардың” аңду қимылдары күшейтілгеніне қарамастан Алаш көсемдерінің есімдері, олар туралы ақпараттар, алапат аштық, саяси қуғын-сүргін, шетелдегі қазақ диаспорасы, экономикалық дербестік мәселелері санаға сіңіріліп, мекемелерде, жұмысшы-жастар арасында кеңінен түсіндірілді. Ұйымның қатары бүгінде есімдері қалың жұртшылыққа кеңінен мәлім Жасарал Қуанышалин, Зайлағи Кенжалин, Камал Бұрқанов, Жапсарбай Қуанышев, Дос Көшім, Әзімбай Ғали, Алтынбек Сәрсенбаев, Асқар Жұмаділдаев, Дархан Мыңбай сияқты озық ойлы өкілдермен толықты. Телехабарларды “Қазақстан” телеарнасының журналистері жүргізді. Балтық елі республикалары Алаш тарихымен таныстырылып, Ұлыбританияда шыққан, КСРО-да басылмаған “Қазақтар орыстар туралы” жинақ таратылды.
Бүкең – сол кездегі саясаттан ықпай, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісін жан-тәнімен қолдағандардың бірі. Алаңға жиналып, әкімшіл-әміршіл жүйеге өз қарсылықтарын білдірген өрімдей ұл-қыздардың арасына барып, олардың болашағына қатты алаңдады. Жан жары Зәуреш екеуі Мәскеудегі КОКП Орталық Комитетіне ренішке толы хат жазғандарын, қайта құру саясатына күмән келтірген көзқарастарын ашық білдіргенін біреу білер, біреу білмес. Институт ұжымымен кездесуге ҚП ОК-ның хатшысы З.Камалиденов келіп, “ұлтшыл”, “маскүнем”, “нашақор” сияқты намысқа тиетін былапыт сөздерін еш дәйексіз қарша боратқанда Бүкең “Сіз не айтып тұрсыз, ол айыптау ғой. Мәселе биліктен басталады”, – деген жанашуын бір жапырақ қағазға жазып, жіберген. Оны оқыған “Вот где сидят националисты!” – деп ызғарлана тіл қатып, онсыз да қарасұр адамның қап-қара болып түтігіп кеткенін көрген. Ол кезде әлі де қылышынан қан тамып тұрған билікке қарсы сөз айту – үлкен ерлікпен пара-пар еді.
Орыс жазушысы А.Солженицынның жұртшылықтың орынды ашу-ызасын тудырған “Как нам обустроить Россию?” атты арандатушылық мақаласына жауап ретінде республикалық “Ленинская смена” газетінің бетінде “Преклоните голову перед слезой ребенка и гений, и герой” деген өткір мақаласын жариялап, оқырмандар тарапынан зор қолдау тапты. Мерзімді басылымдарда жарық көрген уақытпен үндес публицистикалық шығармалары кейін “Қазақстан мемлекеті: қоғамдық жүйелердің дамуы” кітабына топтастырылып, басылып шықты.
Бүркітбай Ғелманұлын қазіргі заман тарихынан басқа ежелгі және орта ғасыр тарихы ерекше қызықтырды. Соның бір дәлелі– “Қазақ хандығы тарихы: құрылуы, өрлеуі, құлдырауы” деген тақырыппен ұжымдық монографияның жарық көруі. Материалдар тақырыптар бойынша жіктеліп, жан-жақты зерттелді. Бүкең 10 сыныпқа арналған “Қазақстан тарихы” оқулығының авторы ретінде де белгілі. Докторлық диссертациясы Қазақстанның 1970-1990 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси мәселелеріне арналды. Президент аппаратында кеңесші, сектор меңгерушісі, бөлім басшысының орынбасары лауазымдарында тәжірибелі де іскер маман ретінде өзін көрсете білген оған 2004 жылы “Қазақ энциклопедиясы” ЖШС-ның бас директоры-бас редакторы қызметі сеніп тапсырылып, ұжымның жұмысы жаңа қырынан жанданды. Озық жобалар жүзеге асырылып, энциклопедияның 10 томдығы, төрт томдық “Қазақстанның иллюстрацияланған тарихы” жарық көрді. Бірқатар туындылар ағылшын тіліне аударылды. Мемлекет тарихы институтының тұңғыш басшысы ретінде қысқа мерзім ішінде қалыптасуына отандық тарихтың ең өзекті тақырыптары бойынша ондаған монографиялар мен оқулықтардың дайындалуына, тың әдіснамалық тәсілдер мен принциптердің орнығуына өлшеусіз еңбек сіңірді. Бүкең – шетелдік мұрағаттарда, оның ішінде әлемге әйгілі Гувер мұрағаты мен Нидерландының Корольдік мұрағатында өнімді жұмыс істеп, Қазақстанға қатысты табылған құнды жәдігерлер мемлекеттік мұрағатқа тапсырылды. Тақырыптар мен деректерге терең бойлап, зерделі зерттеулер жазылды, ғылыми-конференциялар, “дөңгелек үстелдер” ұйымдастырылды. Ерекше шабыттан туған маңызды еңбектің бірі Ұлық Ұлыс Алтын Орда тарихына арналып, жаңа тұжырымдармен ерекшеленеді. Монографияға “дәрістер курсы” тәсілі таңдап алынып, қазақ және орыс тілдерінде тез таралып кетті.
Бүркітбай Ғелманұлы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі комиссияның белді мүшесі ретінде сталиндік режімнің қылмыстарын әшкерелейтін 70 томнан астам құжаттың тарихи айналымға енуіне сіңірген еңбегі айтарлықтай. Түркістанның орталық бөлігін қалпына келтіру тарихы бойынша кеңесші бола жүріп, қазақ хандығы мен қазіргі заман тарихын үйлестіру бағытында айтқан ұсыныстары қабыл алынды. 2021-2024 жылдар аралығында ондаған ұжымдық монографиялар мен ғылыми бағдарламаларға жетекшілік етті.
Бүкең хан болсын, қара болсын, әркез ойын ашық айтады, іркіліп қалмайды. Ақордада өткен кездесулердің бірінде Қазақ хандығының негізін қалаушылар – Керей мен Жәнібекке ескерткіш орнату қажеттігін алғашқылардың қатарында алға тартқан. Ұсыныс биліктің назарын аударып, үш жылдан кейін монументтің бірінші нұсқасы жасалып, алып ескерткіш бой көтерді. “Керей мен Жәнібек үлкен шайқастар мен жорықтар жасап, мемлекет құрғандықтан, хандардың артында сарбаздар сапта тұрса, артық етпес еді”, – деген пікірін де айтқан. Бүгінде ескерткіш Астанаға ерекше келбет беріп тұр. Мұндай мысалдар аз емес.
Жетпістің төріне озған қоғам қайраткері, білікті басшы, айтулы ғалым, Солтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы, мемлекеттік марапаттары бір басына жетерлік Бүркіт Ғелманұлы Аяған іргелі ғылыми зерттеулерімен отандық тарих ғылымын әлемдік деңгейде танытуға сүбелі үлесін қосып келеді.
Өмір ЕСҚАЛИ,
“Soltüstık Qazaqstan”.