«Soltüstık Qazaqstan»

PDF

БАЛУАННЫҢ ЖЕҢІСІ – БАПКЕР ЕҢБЕГІНІҢ ЖЕМІСІ

Қазақ күресі – ешқандай да күрес түріне ұқсамайтын төл спортымыз. Зерттеулер қазіргі самбо, дзюдо, еркін күрестегі негізгі айла-тәсілдер қазақ күрес өнерінен алынғанын дәлелдеуде. Ұлттық күрес Балуан Шолақ белдескен, Қажымұқанның табаны тиген Қызылжарда да өркендеп келеді. Боз кілемде атой салған балуандарымыздың артында білікті бапкерлер тұрғанымен, олар көбіне жеңімпаздың көлеңкесінде қалып жатады. Қазақ күресінен облыстың аға жаттықтырушысы Асылхан Болатовтың жанында бір күн жүріп, бапкердің еңбегі қаншалықты қиын екенін бағамдағандай болдық.

Шәкірттерімен бірге өсіп келеді

Асылхан Болатов екінші сы­ныптан күреспен айналыса бас­таған. Ауылда жүргенде қазақ күресі, грек-рим және еркін кү­рес деп ешқайсысын бөле-жар­май, бәрімен бірдей шұғылдан­ған екен.

– Жамбыл ауданы, Благове­щенка ауылындағы №2 орта мектепте Сәлімбай Сәдуовтің тәлім-тәрбиесін алып, «бала ба­луан» атандым. Спорттағы негізгі мақсатым – қазақ кү­ресінің биік тұғырына қону еді. Бірақ қалаға келгенде қазақ кү­ресі енді-енді қарқын алып келе жатты. Спорт мектеп-интерна­тында қазақ күресі бөлімі бол­май, грек-рим күресімен айна­лыстым. Он бірінші сыныпты бітіріп, колледжді тамамдаған соң қазақ күресі бойынша бап­керлік жолым басталды. Ғалым Сағдатұлы бағыт-бағдар беріп, 2013 жылы қазақ мектеп-гимна­зиясына жұмысқа орналастым. Аталмыш білім ордасында шәкірттеріммен бірге бапкер ретінде өзім де өсіп келемін, – дейді Асылхан Шәкірұлы.

Алғашқы бес жыл бапкер үшін оңай болмапты. Өйткені қаланың балалары үшін ауыл­дың қарадомалақтарына қара­ғанда қызық көп. Спорттың басқа түрлеріне ауысып кет­пеуі үшін жаттығуларды қы­зықты, арасында ойын түрінде ұйымдастыруға тура келген. Түрлі жарыстарға қатыстырып, балалардың қазақ күресіне де­ген махаббатын ояту керек. Қазір Абай атындағы қалалық қазақ мектеп-гимназиясында 70 шақты бала қазақ күресімен айналысады. Таңертең және кешке екі топ жаттығады. Рес­публикалық турнирлерге қа­тысып, жеңіс тұғырынан көрінген балуандар да баршы­лық. Мұндай жетістіктер бап­керді қанаттандырады.

Спорттық мансабын аяқта­ғаннан кейін атақты спортшы­лардың бәріне мықты жаттық­тырушы болу бақыты бұйыр­майды. Білікті бапкер болу жі­гер мен табандылықты талап етеді. Асылхан Шәкірұлының айтуынша, кез келген салада жетістікке жету немесе жетпеу адамның өзіне байланысты. Жүрегі қалаған мамандығы бо­йынша жұмыс істеген адамға ауыртпалықтың өзі жеңіл көрі­неді. «Бапкер – тек спорт сала­сында ғана емес, сонымен қа­тар өмірдің қалтарыс-бұлта­рыстарында да бағыт-бағдар беретін адам. Бапкерге өз сала­сы бойынша жан-жақты білімді болу аздық етеді. Әр шәкірттің жүрегіне жол тауып, ашық сөйлесе алуы тиіс. Ата- ана мен бапкердің қарым-қа­тынасы неғұрлым жақсы бол­са, жеңіс те соғұрлым жақын­дай түседі», – дейді Асылхан Болатов.

Күрестің басты шарты – дұрыс құлау

Боз кілемде спортшылар жаттығу жасап, күрестің әдіс- тәсілдерін меңгеріп жүр. Білікті бапкердің қол астында жаттығу­дың қалай болатынын сезіну үшін мен де дене қыздыра баста­дым. Бапкердің айтқанын екі ет­пей, күрестің негізгі шарты – дұ­рыс құлауды үйрендім. Қарсылас жамбасқа салып лақтырған кезде жерді қолмен тіремей құлау – жарақат алып қалмау үшін қа­жет. Бапкердің айтуынша, құ­лауды ар санайтындар тұрудың не екенін ұқпайды. Өркөкі­ректікті спорт та кешірмейді. Кейбір балуандардың жеңіліп қалса да, жеңген қарсыласының қолын алмай, бозкілемнен ашу­ланып кетіп бара жатқанын көріп жүрміз. Қанша жерден бойдағы намысы жібермеген­мен, қарсыласты сыйлау керек. Бұл жерде бапкер маңызды рөл атқарады. Өйткені ол шәкіртінің әлсіз тұстарын түзеп, оның ішкі мүмкіндіктерін ашады. «Спорт­шылардың көбі физикалық да­йындығын жақсартса да, психо­логиялық тұрақтылығына аса мән бермейді. Спорт терең ой­лауды және эмоцияға аса беріліп кетпей, салқынқандылық таны­туды талап етеді», – дейді бап­кер.

Бапкердің еңбегі бозкілем­де белдесіп жатқан шәкіртінің іс-әрекетінен бірден байқала­ды. Белдесу кейде басталмай жатып аяқталады, кейде созы­лып кететіні белгілі. Психика­лық дайындығы әлсіз болса, қара күш те өз маңыздылығын жоғалтады. Себебі бірден алып ұруды ойлаған спортшыға қар­сыласы төзімділікпен, байып­пен, бапкер айтқан тактикамен үдемелі шабуыл жасау арқылы қарсы тұрып, қажетті ұпайын жинап, жеңіп кетуі мүмкін. Сондықтан бұла күш және шапшаңдықпен қатар темірдей төзім керек.

– Спорт залына кіргендердің бәрі бірдей чемпион болып шықпайды. Бірақ чемпионның шығуына өз септігін тигізуі мүмкін. Спортта өзі жетпеген жетістіктерге шәкірттері жетсе, бапкерге одан асқан мәртебе болмайды. Қалай тырыссаң да, тағдырдың жазғаны болатынын естен шығармайық, – дейді Асылхан Шәкірұлы.

Бапкердің жанды жері

Белдесуге шыққан балуан өзінің бар білгенін көрсетуі тиіс. Мәселе жеңу немесе жеңілуде емес, қарсыластың айласына түсіп қалмай, оның осал тұсын аңғарып, күш-қуатын мөлшерлей білсе ғана алар асуы да бір табан жақындай түседі. Шәкіртінің жеңіске жететініне бапкердің сенімі нық болғаны жөн. Себебі бапкердің көңіліндегі толқуды байқаған шәкірт әлденеге алаң­дап, боз кілемде жоғары деңгейде өнер көрсете алмайды. Балуан тәлімгерінің қабағынан-ақ бәрін аңғарып тұрады.

Бапкер мен шәкірттің ара­сында сырт көз сезіне алмайтын бір байланыс бар. 2024 жылдың күзінде Астанада өткен жарыста жеңіліп қалған шәкіртіне бап­кердің қолдау білдіргені әлеу­меттік желіде тарап, жұртшы­лықтың назарына іліккен бола­тын. «Көңілді түсірме, жасыма, бәрі жақсы болады! Жылама, жақсы күрестің! Жарайсың! Жи­нақтал! Бәрі жақсы, бұл – соңғы жарысың емес, әлі басқаларына демеу болуың керек. Жеңіске жету үшін көп еңбектену керек», – деген бапкердің айтқаны шәкіртін жігерлендірген еді.

– Кілем үстінде күресіп жат­қан шәкірттеріме ешқашан ай­қайламаймын, жай ғана қолмен ескертетін белгілерім бар, соны жасап жайбарақат отырамын. Күрескенін видеоға түсіріп, өзі­не көрсетіп, қателігін түзетіп отыруын қадағалаймын. Бабы мен бағы қатар жүретін сәттің жиі бола бермейтінін шәкірт түгіл бапкерлердің өздері жады­нан шығарып алады. Аламанға аттанған әр саңлақтың тілеуін тілеу, жігерін жасытпай, қайра­тын қамшылау – бапкердің бас­ты парызы, – дейді Асылхан Бо­латов.

Спорт мамандарының ша­руасы жол сапарлары және бай­рақты бәсекелермен тығыз бай­ланысты. Бір жарыс аяқталса, екіншісі басталады. Немесе бі­раз уақыт үзіліс болып, турнир­лер ұйымдастырылмай, жарыс­тар өткізілмей қалуы да мүмкін. Ал спортшының бір орында тұ­рып қалуына құқы жоқ. Үнемі өз-өзін дамытып, үзіліссіз ізде­нуге тиіс. Кейбір балуандар бос уақытында көңіл көтеріп, апта­лап қызық қуамын деп спортта­ғы жұмысын қалай ақсатып ал­ғанын да аңғармай қалады. Қай­тадан бабына келу үшін де көп уақыт кетеді. Спортта біз біле бермейтін жағдайлар өте көп. Бес минуттық белдесудің ар жа­ғында бес жылдық, мүмкін одан да көп уақыт дайындық тұрға­нын ескеру керек.

Бапкер үшін бәрінен қиыны – өз баласын жаттықтыру. Көңілдегі қобалжу еселене түс­песе, кемімейді. «Бапкерлік қызметтің барлық баспалдағы­нан өтіп келемін десем, артық айтқаным емес. Алайда өз туған балаңды жаттықтырудан асқан қиын іс жоқ екен. Спортта аялау да, аямау да қажет. Осы себепті баламды басқа бапкерге сеніп тапсырдым. Күресіп жүргенін сырттан бақыласам да, көруге сабырым жетпейді», – деп Асылхан Шәкірұлы ішкі сыры­мен бөлісті.

Саңлақтар салған сара жол

«Тарихты білмей өткенді, қазіргі жағдайды білу, болашақ­ты болжау қиын», – деген екен шығыс ғұламасы Әбу Насыр әл-Фараби. Спорт мамандары да өз саласының білікті, білімді тұл­ғаларының өмір өткелдеріне көз жүгіртіп, жеңілісінен сабақ, жеңісінен үлгі-өнеге алады.

Ұлтымыздың өмір тарихы­мен тығыз байланысты күрес те ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ өнерінің ажыра­мас бір бөлігі болып саналады. «Қазақ күресінің қалыптасуы, соңғы бір ғасырды алып қарай­тын болсақ, бес кезеңнен тұра­ды. Жиырмасыншы-отызын­шы, қырқыншы-елуінші, алпы­сыншы-жетпісінші, сек­сенінші-тоқсаныншы жылдар және ХХІ ғасырдың алғашқы он жылдығы деп бөлінеді. Әр ке­зеңнің өз ерекшелігі мен кемшілігі бар», – дейді облыс­тың аға жаттықтырушысы.

Төл спортымыз үшін қысы-жазы үй көрмей, балаларды жаттықтырып, жан аямай тер төккен жаттықтырушылардың ерен еңбегі балуандардың жеңісімен бағаланатынын естен шығармайық. «Бір кісі жаққан отқа мың кісі жылынады» де­гендей бір бапкердің арқасында жүздеген балуан елдің атағын шығарып жүр. Жамбыл Тасеме­нов, Бауыржан Құлжанов, Ға­лым Өркешев салып кеткен бапкерлік сара жолдан тағылым алатынын ісімен де, сөзімен де көрсетіп жүрген Асылхан Шәкірұлының жұлдызды шағы әлі алда. Даму тарихы сонау сақ дәуірінен басталатын ұлттық кү­ресіміздің заманға сай өркендеуі боз кілемде шынығып жүрген жастардың қолында.

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

«Soltüstık Qazaqstan».

Суреттерді түсірген

Шыңғысхан БЕКМҰРАТ.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:

Share on facebook
Facebook
Share on telegram
Telegram
Share on whatsapp
WhatsApp