ДАЛАНЫҢ ДАРА СУРЕТКЕРІ

Туғанына биыл 120 жыл толғалы отырған қазақ көркемсөзінің кәусар бұлағындай Ғабит Мүсіреповтің көзін көрген, сөзін тыңдаған бүгінгі аға ұр­пақ өкілі – біздерге жазушы жайында ес­телік айтудың артықтығы болмас деймін.

Есімі көзі тірісінде аңызға айналған Ғабит Мүсіреповтей көрнекті тұлға­мен кездесу, оның өнер жайлы, әде­биет, тіл туралы ғажайып ойларын тыңдаудың өзі бір ғанибет қой.

1974 жылдың маусым айы. Жаңадан құрылған кеңшар Ғабеңнің туған ауылы – Жаңажол жазушының 70 жасқа толу мерейтойына қызу әзірлік үстінде. Туған ауылына көптен бері ат ізін салмаған Ғабеңді де жерлестері тағатсыздана күтуде.

Той қарсаңында бізді сол кездегі Жамбыл аудандық партия комите­ті­нің бірінші хатшысы Мінайдар Жақы­пов өз кабинетінде қабылдап: “Бәрімізге өнері қандай қадірлі болса, өнегесі де сондай үлгі тұтарлық, ұлттық әдебиетіміздің дара тұлғаларының бірі, жерлесіміз Ғабит Мүсіреповті ту­ған жерінде құрметпен қарсы алуға дайындалып жатырмыз. Сіздердің де сол мерейлі жиында ән айтып, Ғабең тойының шырайын келтіреді деген сенімдемін, бәріміз де даңқты жерлесіміздің қуанышына қызмет етейік”, – деді. Шынында да, жауапкершілік ал­дымен ауданға түседі. Ғабеңді Айтуар ауылының табиғаты әсем, қайыңды қалың орманның көк майсалы кең алаңқайында қарсы алдық.

Тұла бойы көркем жаратылған Ға­беңнің туған жерінің табиғаты да әсем ғой!

“Адам кіндік қаны тамған жердің табиғатына тартып туады” деген сөз бекерге айтылмаса керек. Қазақ әде­биетінің асқар биігіне көтерілген көр­кемсөздің зергері Ғабит Мүсіреповтің шығармаларына сұлулықты, таза­лықты өзек етуі де туған жеріне, таңғажайып табиғатына тартқандығынан болар. Бұл орайда қазақтың көрнекті жазушысы Шерхан Мұртазаның Ға­беңнің ғасырлық мерейтойына келіп, жазушының туған жерін алғаш көр­гендегі таңғалысын:

“Алла тағала о баста осы жерге меруерттен алқа таққан екен. Мен Қа­зақстанды көп аралаған адаммын. Көп жер тозып кеткен, суы уланған, жері қуарған. Ал Қызылжар өңірі аса шұ­райлы екен. Қожаберген, Сегіз сері, Мағжан, Сәбит, Ғабит сияқты ұлылар туса туатын өлке. Олар, тегі, осы өңірдің қасиетінен илһам шабыт алған шығар”, – деп аса сүйіспенші­лікпен жеткізген лебізін өз аузынан тыңдаған едік.

Ғабең бастаған ақын, жазушылар­ды облыстық партия комитетінің хатшысы Әнуарбек Шманов таныстырды.

Ғабеңнің туған ауылы – Жаңажолға кештетіп жеттік. Жазушының інісі Әшімнің үйін айнала бірнеше киіз үй­лер тігілген. Ауылдың кәрі-жасы, бала-шағасына дейін Ғабеңді құрметпен қарсы алды. Бұл – жазушының туған жерін көп жылдан соң көруі. Жазушының туған жерін Ғафу ақын:

“О, жер болғанда қандай! Сәуке­лесі көкке шаншылған қара көк орман­дар, арулардың айнасындай немесе ақ ботаның көзіндей мөлдіреп қа­раған көлдер, өзінің тәтті сөзіндей шырын дәмді бүлдірген мен жидек­тер, қыз ерніндей шиелер, жалғыз аяқ бала шақтың жолдары, жасыл шөпті жаңа ғана жапырған махаббаттың іздері – бәрі-бәрі сонда ғой”, – деп су­реттейді.

Тойдың келесі күні Ғабеңмен бірге туған жерін, балалық дәурені өткен өлкелерді көріп, жазушының естелік әңгімесін тыңдадық.

– Манағы өздерің көріп, суына шо­мылған Құдайқұл, Үлпілдек көлдері, әрине, біздің балалық кезімізден бері та­лай өзгерістерге түсті ғой. Ол кездегі көлдің көркі, орманның бүтіндігі, жердің түгі бұл көргендерімізден бірсыпыра басқарақ болатын. Мен ел анасы атанған Ұлпан жайында роман жаздым. “Ұлпан” – көркем шығарма ғана емес, тарихи туынды. Осы са­па­рымда сол романды орыс тіліне аударатын С.Белянинов деген жазушыны туған жерімді, Ұлпан өмір кешкен жерді көрсін деп әдейі ертіп келдім. Ал Ғафу – әр жол сапарымда өзіммен бірге болатын, ақындық талантын ерекше қадірлейтін інілерімнің бірі, – деді Ғабең.

Ақын Ғафу Қайырбеков Ғабеңмен келген осы сапары жайлы “Елтінжал” де­ген сапар-толғауын жазды. Жал-жал орман үйірлерінің ортасындағы бір алаңда тұрмыз. Әжептәуір ау­мақты орай ор қазылған. Ордың арғы жағы ескі төмпешіктер. Бәрінің үстіне шөп өсіп кеткен. Өте ертедегі қорым екені байқалады. Соңғы елу жылда бұл жерге ешкімнің қаралы жолы түс­пеген секілді. Біз бір үлкен, аумақты төмпешіктің қасына келдік. Шамасы, үш киіз үйдің орнындай ма екен?

– Осы, осы, – дейді қасымыздағы қариялардың бірі, анық білетіндігін айтып, – Есеней бейітінің орны осы. Бір кезде айналадағы ағаш бойынан асып көрінетін айшықты күмбезді бол­ғанын естіген шығарсың, әлде бала кезіңде көрдің бе? Осы сол, ұмытпасам ағаштан қиылып жасалған еді-ау! Пай-пай, өрнегінің өзі керемет, аят сөздерінің өзі әшекей секілді еді ғой.

– Мен ес білгенде ол онша болмайтын, азған кезі еді. Ағаш ұзаққа бармайды ғой, – деді Ғабең. – Менің бала кезімде анық көргенім – Ұлпанның бейіті ғой. Басында басқасынан гөрі ірірек жазылған “Ұлпан” деген жазуы бар құлпытас еді ол, – деп Ғабең тағы да ойға кеткенін көріп тұрмыз.

– Е, жарықтық-ай! Ұлпан анамыз-ай! Дүниеде сондай да әйелдер бо­лады екен ғой, қасиетіңнен айналайын!

Ғабең бала кезінен көкірегіне ұя салған Елтінжалы жайында тебірене сөй­лейді. Сол Елтінжалды көргендегі әсерін ақын Ғафу сапар-толғауында былайша суреттейді:

“Елтінжал – осынау өлкеде көк ала бұлттай шөгіп жатқан қалың орман­нан далаға қашып тоқтаған бір көк тұлпар секілді елестейді. Ол, бәлкім, “жал” деген сөзбен байланысты еске келген әсер шығар. Шынында солай. Бұл өлкедегі орман арасында өскен қазақ ауылдары дәл осы судың са­ла­сындай болып, жан-жаққа сүйірлене шыққан орман балақтарын “жал” деп атайды екен. “Сала” емес, “өзек” емес, “тұмсық” емес, “шығанақ” емес, “жал”. Өте дәл. Орманның жалы”.

Тік басып тұрғандардың көзге кө­рін­сін, көрінбесін – бәрінің жалы бо­лады. Таудың да, арыстанның да, ар­ғымақтың да, адамның да жалы бо­лады. Әлгі менің “Елтінжалды” көк ар­ғымақ дейтінім сол. Менің көзіме Елтінжалдың жалында ойнаған Ғабеңнің балалық шағы елестейді.

– Ғабе, ойын-тойдың сәні ән ғой! Әнге кезек берейік. Мына жігіттердің әнін тыңдайық, – деді Ғафу ақын.

Ғабеңдей аса талғампаз адамның алдында ән салу біз үшін мәртебе ғой. Ән кезегін өңірімізге белгілі өнер­паз Рақым бастады. Ол “Нақ-нақты” құбылта, ойнақы, нақышты қуатты даусымен әдемі шырқады. Мен Сегіз серінің “Ақбақайын” (ол кезде бұл ән­нің Сегіз серінікі екенін білмейтінбіз) орындадым. Қазақбай Сегіз серінің “Ғайни” әнін әуелетті. Ән дүлдүлдері – Манарбек, Жүсіпбек, Күләштердің әндеріне тәнті болған Ғабеңді біздің айтқандарымыз селт еткізе қоймаға­нын түсінеміз, әрине.

– Әй, Ғафу, Қасымның “Дариға, сол қызына” салшы, – деді Ғабең. Ғафу домбыраны бебеулете қағып-қағып жіберіп, “Дариға, сол қызды” шырқай жөнелді. Әнді ерекше толғаныспен, тебірене, жүрекпен айтады екен. Ән аяқталған соң, Ғабең аса бір риза­шылықпен:

– Қасымның “Дариғасын” Ғафудай айтатын әншіні естігенім жоқ. Қасымдай отты ақынның терең тебіренісінен туған әнді ақын-әнші Ғафу айтқанда сұрапыл соғыста қып-қызыл өрт­тің ортасында өмір мен өлім арпа­лысқан шайқастағы қайсар Қасым ақынның бейнесі көз алдыма келеді.

“Келмейді өлгім, келмейді өлгім,

Қайратым қайда, келші осын­дайда”, –

Дедім де тұрдым, жүгіре бердім,

Қолымда найза, шағылып айға”.

Өлеңнің ішкі ұйқасы қандай!? Қай­ран, Қасым! Бір кездері аттары қа­зақтың үш жүзіне мәшһүр болған Дәстем сал, Жанкісі, Салғара, Біржан сал, Шәрке сал сияқты әншілер шыққан біздің өңірде дәстүрлі әншілік өнердің кенжелеп қалу себебі не деген ойға қаламын. Оның бір себебі, өнердегі ұрпақтар сабақтастығының үзіліп қа­луы ма деймін. Күні бүгінге дейін өңі­рімізден республикалық деңгейдегі ән­шілердің шықпауы соның салдары бо­лар, – деген еді Ғабең.

Жазушымен кездесуге жиналған­дардың бірі:

“Ғабе, қазіргі қазақ көркем әдебиеті­нің жай-күйі, ана тілінің болашақ тағдыры туралы ойларыңызбен бөліссеңіз”, – деген тілек-өтінішін айтты.

“Мен әдебиетке келгенде қазақ әде­биетінің бастау қайнарларында Сәкен мен Бейімбет, Ілияс пен Мұхтар, Сә­бит тұрған еді. Қанатымен қақпай, де­мей, желеп-жебей жүретін әркімнің бір пірі, пайғамбары бар. Жастайымнан құлаққа құйғаным – сөз, сөз болғанда да, ана сүтімен қанымызға сіңген інжу-маржаны – поэзия. Жиырма бірінші ға­сырға қарай алқына тартқан уақыт арғымағына үзеңгі салып тұрып, бүгінгі­міздің мәртебесін көтеріп, ертеңіміздің еңсесін өсірер өмірге өшпейтін із тастайтын өткенімізге тебіреніп тұрып көз жіберуге тура келеді. Адамзаттың ұзақ ғұмырында дәл біздің дәуіріміздей күрделі кезең болған емес. Алақұйын заманалар заңғарына тартқан салқар көш ұлылықтың да, тағылықтың да, зорлық пен зомбылық, көрегендіктің де сан көріністеріне кез болып жүр.

Тегеурінді төңкерістің қуатты тол­қындары біздің ұрпақты дауылымен де, жауынымен де, өртімен де, серті­мен де шыңдап өсірді. Мен сол дауылпаз дәуірдің түлеткен түлегі болғаныма қуанбасам, өкінбеймін. Ғаламат ға­сырдың нық шегесі болған қаншама жайсаң жандар, асыл азаматтармен үзеңгілес болдық, болып келе жатыр­мыз…

Ұлттық әдебиетіміздің жас жасақта­ры жауыннан кейінгі жауқазындай өсіп, қаулап келе жатыр. Олар сөз қа­дір-қасиетін нәзік танып, кең толғай­ды. Өсер ұрпақты беттен қағып, қаға­жу көрсетіп отырған жоқ.

Бүгінгі жастардың бойынан өз жас­тығымды көргендей боламын. Оларға жастық жалын, қызу қан тән.

Таза табиғаттың ерке бұландары. Әмсе дәстүршіліктен жаңашылдық туады. Тосырқамай, торсаңдамай жас буынға жанашырлық ету міндет. Мен жастарға: “Алдарыңда таудай талап тұр. Өмір заңғарлары үнемі биікке ша­қырады. Оған жету үшін талмай ізденіңдер! – дер едім. Жастарға тоғышарлық, бойкүйездік дертінен аулақ, сер­гек, сезімтал болған жарасады”, – деп ойын түйіндеді Ғабең.

Көркемсөз шебері Ғабит Мүсіре­повті туған тілінің жай-күйі, болашақ тағдыры әр кез толғандыратын.

“Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі”, – деген еді бір әңгі­месінде.

Ғабеңмен Сәбит Мұқановтың 80 жылдық тойында екінші мәрте кездес­тім. Мерейтойға Алматыдан Ғабит Мү­сірепов бастаған бір топ ақын-жа­зу­шылар келді.

Ғабеңнен басқа қандай ақын-жазу­шылар келетіндігі жайлы құлағдар болғанбыз. Мен Сәбең тойына келген ақын-жазушылардан қолтаңба ала­йын деп Ғабеңнің, жазушы Сафуан Шаймерденовтің, ақын Ғафу Қайырбековтің бір-бір кітаптарын ала бар­ғанмын. Көп адамнан оңашарақ қайың ағашының көлеңкесінде ат жарысын тамашалап тұрған Ғабең мен Сафуан ағамды көзім шалып қалды.

Жазушы ағаларымның жандарына барып, сәлем беріп, әуелі Ғабеңе “Уа­қыт іздері” деген кітабын ұсындым. Кітабын қолына алып: – Атың кім? – деді.

– Есімім – Қарақат, – дедім.

Ғабең ежелгі сөйлеу дағдысымен:

– Ыңай, мынау қыздың аты ғой?! – деді таңырқай.

Сөйтті де кітабына: “Қарақат ініме, Ғ.Мүсірепов, 12.06.80” деп қолтаңбасын жазып берді. Сафуан ағамнан да кітабына қолтаңбасын жаздырып алып, Ғафу ақынды іздедім. Ғафу ақынмен 1974 жылы Ғабеңнің туған ауылы Жаңажолда кездескенбіз, сол жылы Ғабеңнің алдында ән салып, қызмет көрсеткен едік.

Тойға келген қара-құра халық көп. Ақынды іздеп жүріп көптен оңаша, көз жетер жерде егіннің жиегінде көкмай­сада жападан-жалғыз отырған бір адамды көрдім. Қасына барсам, Ғафу ақын екен. Сәлем бердім. Бетіме барлай қарап:

– Ә, сен ана жылы Ғабеңнің тойында ән салған жігіт емессің бе? – деді.

Арада алты жыл өтсе де ұмыт­папты.

“Сәбең мен Ғабеңнің туған жерінің әдемілігіне көзім тояр емес. Мынадай сұлу табиғатта Сәбеңдей, Ғабеңдей көр­кемсөз шеберлері тумауы мүмкін емес-ау! Адам табиғатына тартып туады дегенге көзім жетіп отыр”. Ға­фаң ерекше ықыласты көңілмен мен ұсынған өзінің “Елтінжал” кітабына:

“Қарағым Қарақат, атақты аталарың – Сәбең мен Ғабеңнің ұлы тойла­рында кездесіп, керемет қызмет жа­сап, кісілік көрсеткен қадіріңе ылғи да ризалықпен ағаң Ғафу. Автор Қайырбеков. 1980. 13 июнь. Сәбит ауылы”, – деп әдемі жазуымен ағаның ініге де­ген ілтипатын жасады.

Зымыраған уақыт. Сұлу талант иесі, қазақ сөз өнері алыптарының бірі Ғабит Мүсіреповпен туған ауылында жүздескенімізге жарты ғасырға жуық уақыт өтіпті.

Ғабит Мүсіреповтен қалған асыл сөз мұрасы уақыт керуенімен бірге ұр­пақтан-ұрпаққа жалғаса бермек.

Қарақат ШАЛАБАЕВ,

еңбек ардагері.