Мағжанға араша түскендер

Мағжантанудың ұзын көшінің басында Алаш көсемі Әлихан Бө­кейхан тұрғанын айту парыз. “Осын­дай ақыны бар, бір жерде тізе қосып отырған бес миллион қазақтың тілі қалай жоқ болады”, – деп тебіренеді ол. Жиырма жастағы ақынға Әлекең 1913 жылы-ақ осындай баға берген.

Мағжанның ұстазы – Міржақып Дулатов. Мағжан “Оян, қазақты” қолжазба күйінде көрген. Осы Қы­зылжарда туған тұңғыш қазақ ро­маны “Бақытсыз Жамалдың” жа­рыққа келуіне шәкірт Мағжан куә.

Мағжанның шығармашылық өмір­баянының да толық, шын ғылы­ми тұрғыда жасалатын күні де алыс емес шығар. Смағұл Садуақасов айтып, ел аузында қанатты сөзге айналған: “Мағжан – қазақ жастары ой-санасының әміршісі”, – деген баға­ның түп-тамыры, “Мен жастарға сенемін” өлеңінде жатыр. Үлкен те­біреніспен, жан толқынының қуаты­нан туған бұл жолдар қазір де, бұдан былай да “Мен қазақ ұланымын!” деген әрбір жастың жүрегіне жол тауып, буырқанған құлшыныс туғы­зарына сөз жоқ. Әнұран, шақыру, дабыл сипатында қайта-қайта “Мен жастарға сенемін!” деп келіп отыра­тын тегеруінді шумақтар көкірегінде сәл ғана шоғы бар жас сананы жалындататын арыны күшті көрік еді.

Мағжан өмірінің аса бір шиеле­ністі кезеңі 1922 жылы-ақ басталды.

“Жау” деген – жаудың жаласы,

Әділ болсаң, өмірімді,

Ақтарып әділ қарашы.

Отыз жыл өмір бойында,

Жазғанымды жайып сап,

Екі жар ғып санашы.

Мағжанның жазығы – жаңа ғасырдың көкжиегінен зор ақындық қуатпен жарқ етіп көрінуі еді. Мағжан тұрғанда, оның өлеңі ел құлағында жүргенде ақынмын деп, өлең жаза­мын деп қағаз шимайлау әркімге оңай болмаған. Бұл ақынның мысы өзге өлеңшілерді басып кетті, өнер­дің төресі ұлы мәртебелі поэзия төріне Мағжанды аттап қана өтуге болатын еді, ақындықтың дәрежесін Мағжаннан асыру керек еді. Міне, жала қайдан, жалақорлар кім? Жауабын осы себептен іздеңіздер! Сталин де емес, компартия да емес, өз қазағымыз, өз ақындарымыз.

Ол ұлтшыл еді. Онысына жазық­ты да емес. Себебі Ахмет Байтұр­сынов айтқандай: “Құл болған ха­лықтан туып, құлдықтың қорлық-зорлығын көріп отырып, қазақ қалам қайраткерлері қаламын ұлтының ауырын жеңілдету, ауруын азайту жолына жұмсамасқа мүмкін емес”. Әлбетте, көзі жаңа ашылып келе жатқан қазақ зиялылары, солардың ішінде, мысалы, Мағжан сияқты да­рын иелері, естиярлары сыры бей­мәлім, шын-өтірігі күмәнді “проле­тариат диктатурасын” аяқ-қолын кө­теріп қолдауы керек пе еді? Құл­дықтан жаңа босаған қазақ халқы­ның мұңын жоқтауы керек пе еді? Бү­гінгі ұрпаққа біз осыны ашып түсін­діруіміз керек.

Мағжан өз халқының ел болып, еркін дамуын аңсады. Оның шығар­маларының сара тақырыбы – қазақ ұлтының мүддесі, жырлағаны – қазақ мұңы. Ол бұл тақырыпты жырлап қана қойған жоқ, бүкіл дарыны мен өнерін салып сол тәуелсіздік үшін күресті. Туған халқының бостан­дыққа жету жолын көрсетеді. Сол үшін мерт болды. “Оян, қазақ!” деп жар салған ұстазы Міржақып Дула­товқа үн қосты.

Ал билікке Кеңес өкіметі келіп, Алаш көсемдерінің арқасында Қа­зақстан автономиялы республика дәрежесінде отау тіккенде: “Алаш елінің бостандығы ешбір уақыт Алаш мырзасының яки бірліжарым “жол­дастың” бостандығы емес. Бостан­дық елдікі! Автономия елдікі!

Автономия жолында малды, басты құрбан қылдым, – деп қазақ оқығандарының қайсысының болса да айтуға хақысы жоқ…

Аязды күні айналған,

Бұлтты күні толғанған,

Құрығын найзадай таянған,

Қу толағай жастанған,

Ер қазақтың автономиясы, бұл!”, – деп сонау 1921 жылдың қаңтарын­да жар салған Мағжан болатын. Міне, осыны айтуымыз керек бүгінгі ұрпаққа.

“Автономия кімдікі?” деген сұрақ­қа жауап беріп: “Бұл автономия сенікі емес, менікі” деген ұнамсыз сөздерді әлі естуге болады. Кеше, 17-18-19 жылдарда “автономия” деп, атқа мінген азаматтардың біразы қазір автономияға үмітсіз, салқын қарай­ды. Кіріскісі келмейді. “Тілегенің осы емес пе, неге кіріспейсің?” десең, “Бұл – біздікі емес, “жолдастікі” (сауаты аз “коммунист-белсенді” де­ген мағынада. -З.Т.) дегендей. Қазіргі халдің қожасы кейбір жолдасқа жолықсаң: “Автономия – менікі, мен болмаған кісі аулақ жүрсін”, – де­гендей. Мұның аты – ұғыспау, ұқпау ғой”.

Яғни, Мағжан кейбір шолақ бел­сенділер сияқты автономия көрпесін өзіне тартпай, бұл автономияның тағдыры ұлт тағдырымен, бірнеше ғасыр езгіде болған қалың қазақтың тағдырымен байланысты деп есеп­тейді. Сондықтан: “Алаш елінің бостандығы ешбір уақыт алаш мыр­засының, яки бірліжарым “жолдас­тың” бостандығы емес. Бостандық елдікі! Автономия елдікі! Автономия жолында малды, басты құрбан қылдым деп, қазақ оқығандарының қайсысының болса да айтуға қақы жоқ”, – деп қатты айтуға мәжбүр бол­ған. Үлкен де, кіші де өзінің бой қуаты мен ой қуатын қазақ мемлекеттігін нығайтуға жұмсауы қажеттігін жан-жүрегімен сезінген күрескер ғана осылай жаза алады.

Ахмет Байтұрсынов кезінде үкі­мет басындағы большевиктердің көсемі В.Ленинге арнайы хат жазып, қазақ даласындағы саяси жағдайды түсіндірмек болғаны мәлім:

“…Қазіргі уақытта кез келген адам өзін коммунист деп атайды. Оларға үңіліп қарамайынша, кере­меттің күшімен бәрі коммунистерге айналған екен деп ойлайсың. Бірақ керемет тек ертегілерде болады, ал пәни жалғанда ондай болмайды”. Сондықтан, Ахаң: “Қазақ өлкесін бас­қаруға аты ғана коммунист емес, на­ғыз идеялық коммунистер мен халық сеніміне ие болған ұлт зиялыла­ры­нан шыққан, сыннан өткен идеялық қызметкерлер қойылсын…”, – деп көрегендікпен болжады. Бірақ ұлт ұстазының ұсынысы қабылданбады, “табы бөлек” зиялыларды құрту нау­қаны жалғаса берді…

“Бізде Мағжан Жұмабаев деген ақын жұмыс істейді”, – деп 1925 жы­лы Сталиннің өз аузынан естіге­нін Сә­бит Мұқанов айтады. Осы бірауыз сөз­дің ақиқатына жетіп, Мағжан Кремльде, Орталық Комитетте жұ­мыс істеген бе? Немесе, коммунистік унверситетте оқытушы-лектор бо­лып жұмыс істеп, жалақы алған Мағжан Жұмабаевтың Ленин ең­бектерін орысшадан қазақшаға ау­дарғаны туралы не білеміз?

“Мағжан Жұмабай неге ақтал­майды?” – деп іздеу салып, әйелі Зылиқа Кеңес патшасы Хрущевке хат жазды. Қарт коммунист Әшімбек Бектасов қария Мәскеу мен жоғары партия мекемелеріне, партия съез­деріне өтініш жолдады, сол үшін зейнетте жүрген коммуниске қатаң сөгіс берілді. Қайролла Махмудов, Бейсенбай Кенжебаев, Темірғали Нұртазин сынды профессорлар, Тахауи Ақтанов, Әнуар Әлімжанов, Иван Шухов, Алексадр Жовтис сияқты жазушылар ҚазМУ-де ар­найы жиналыс өткізіп, қасқайып отырып, “Мағжан ақталсын!” деп қаулы қабылдап, Орталық комитетке жолдады. Үлкен қайраткер Ілияс Омаров Мағжанды қолдағаны үшін өзінің туған партиясынан таяқ жеді.

Қауіпсіздік комитетіне Қазақстан Жазушылар одағының атынан, сол кездегі хатшысы Әбділдә Тәжібаев қол қойып, қағаз түсірді. Осы құжатқа табынып, тергеуші Мұқаев, 1938 жылы атылып кеткен Мағжан ақын­ның шетелдің, жапонның барлау қызметімен байланысы туралы айып бекітілмесе де, әдеби мұрасы тура­лы 1960 жылғы 11 маусым күні мы­надай қиянатты қорытынды жасады:

“Осы іс бойынша Қазақстан Жа­зушылар одағы: “…оның ақындық мұрасы, тұтас алғанда, идеялық ұс­танымы жағынан ұлтшыл-бур­жуазияшыл, олай болса контрреволю­ция­лық сипатта… Жұмабаев әде­биет өлкесіне нағыз декадентшіл, қазақ­тың жас буржуазиясының идеологы болып келді…”.

Осы қағаз жазылғаннан кейін, бас-аяғы 16 күн дегенде, Мағжан ақталды. (Жазығы жоқ деп ақтаған Қазақстан соты емес, 1960 жылғы 29 маусымда Түркістан әскери округінің прокуроры Пастревичтің наразы­лығы негізінде, әскери трибуналдың 8 тамыздағы шешімімен.-З.Т.) “Бұ­рын тағылған айып бойынша жаза­сын толық өтеген, одан басқа жаза тағайындайтын негіз жоқ, “жапон шпионы болдым дегені жалған, совет құжаттарында ондай дерек жоқ”, – екен.

Ақталғанына қарамастан, Қазақ­стан Компартиясы Орталық коми­тетінің бюросында 1968 жылы (мәжі­лісті екінші хатшы В.Титов басқар­ған) сонда да Мағжанның есімін атауға тыйым салынды, себебі “сот жүзінде ақталғанымен, моральдық тұрғыда ақталмапты. Кім ақтамап­ты? Жазушылар одағы ма? Қазақ хал­қы ма? Аты аталмай, қайран боз­дақ көрге қайта көмілді.

“Литературная газетаның” Қазақ­стандағы тілшісі Әнуар Әлімжанов­тың Мағжан Жұмабаевтың 70 жыл­дығына арнап, 1963 жазған мақаласын және орысшаға аударылған екі өлеңінің қолжазбасын Мәскеудегі архивтен таптық. “Қалай да бастыра көріңіздер, Мағжан Жұмабаевты бүкіл түркі тілдес республикалар құрметтейді, газетіміздің таралымы көбейеді”, – деп автордың жалына жазған хаты да жатыр.

1982 жылғы қазанда “Білім және еңбек” журналы Қойлыбай бақсы туралы аңызды алғысөз жазып жариялағаны үшін Алашорда қай­раткері Мағжан Жұмабаевты дәріп­теді деп редактор Бейбіт Қойшы­баевқа қылмысқа бергісіз жала жа­былды. Әріптестері: “Біздің партия үшін Жұмабаев ақтал­маған. Және бұл алашордашы ешқашанда ақтал­май­ды”, – деп кесімді үкім шығар­ғанына куә болдық. Бейбіт құрда­сымыз әділет іздеп, Д.А.Қонаевқа шағынды. Мағжан Жұмабаев тағдырын арқау етіп, 1983 жылы 27 ақпанда Совет одағының бірінші басшысы Ю.В.Андроповтың атына жазған хатына екі рет жазықсыз қудаланып, ату жазасына кесілген Мағжан ақынның тағдырын арқау етеді. Хатта мынадай сөздер бар еді:

“В 1960 г. его реабилитировали. М.Жумабаева считают поэтическим мостом между Абаем и современной советской казахской поэзией. Тем не менее, творчество М.Жумабаева на­ходится под фактическим запретом. А с высот сегодняш­него дня можно и надо заполнить пробел в истории казах­ской литературы, вернуть не­заслуженно забытые имена и не дать повода кривотолкам, – к этим мыслям наталкивают по­ложения о внимательном отношении к нацио­наль­ной куль­туре, высказанные Ва­ми, Юрий Владимирович, в докладе “Шестьдесят лет СССР… ”.

Ақыры Мағжан атамыз арамызға оралды, оның шығармалары Тәуел­сіз Қазақ елінің аңсаған арманындай ұрпақтарының аузында. Мағжанның есімін ақтап алу үшін күрескендердің ерлігі туралы біраз мысал келтірдім. Жастар білсін, еліктеуге, ұқсауға тұрарлық азаматтар болған, қазір де бар шығар. Шындық, әділдік үшін жан пида болса, арманың жоқ. Ұрпағың ұмытпайды. Мұндай көзсіз істерді ерлік дейді. Ал ерлік жасау үшін соғыс керегі жоқ, әділет үшін күрестің әрбір мысалы ерлікке бергісіз.

Зарқын ТАЙШЫБАЙ,

Қазақстан Жоғары мектебі ұлттық ғылым академиясының академигі.