Көненің көзіндей

Зымыран уақыт алға жылжып, заман өзгерген сайын атадан балаға мирас болып жеткен көптеген рухани және материалдық құндылықтарымыз жойылып барады. Оларда қазір көп айты­лып жүрген біздің ұлттық кодымыз жасырылып жатқандай көрінеді маған. Оқырман назарына көзден кетсе де, көңілдің түкпірінде қалып қойған ескірмейтін естеліктеріммен бөліскім келеді.

Шошала

Мен ес білгенде ауылдағы бар­лық үйде бірдей шошала болған жоқ. Әсіресе жастар жағы оны құнтта­май­тын. Біздікі алты қанат, алты бұ­рыш еді, төбесін үшкірлете ағаштан қиып жапқан, үстіне шым ойып сал­ған. Дәл ортасында шаңырақ секілді тесігі бар, оны қыста қар түспесін деп жауып тастайды. Шағын әйнегі бол­ды. Жарығы шамалы, бірақ көз үй­ренгесін қажетіңді тауып алуға жетіп жатыр. Ішінде төрт жерден ашаны тіреу қылып қойған. Оны ерекше еске алып отырғаным, қараңғыда та­лай соғылғаным бар. Қабырғасы тал­дан өріп жасалғанын да көрдім, біздікі тақтайдан еді, сырты ақ бал­шықпен сыланған. Апам марқұм жыл сайын әктеп отыратын.

Ішінде не жоқ дейсіз ғой, ашып қал­ғанда дәл ортада ыстауға қойған ет ілініп тұрады – жылқының, қой­дың, ешкінің. Үрленген қарын да сонда. Оң жақ апамдікі болатын. Қазан, леген, шелектеріне арналған сөре бар. Ұзындығы бір метрден аса­тын қара астау да сонда. Оған апам соғымның қазыларын тұздаушы еді. Жанында кебеже тұрады. Ана бір жерде ойық бар, оған сүт, қай­мағын қоятын. Сол қабырға атама тиесілі. Бірінші шегеге жіптер ілінеді, екіншісіне сым. “Ақ сым, қара сым” дейді өзі, ол да керек дүние. Одан кейінгілерге жүген, ноқта, қамшы, қамыт, доға, сейдолқа (ершікті солай атайтын), божы (делбе), айыл секілді ат әбзелдері тұрады. Төрге қарай атам­ның қастерлі қара шалғысы ілін­ген. Қайрағы мен төстігі жанында. Жоғарырақ, қол жететін жерге тал­дан аспа жасап, кенептен тігілген центнерлік қанарларын іледі. Тыш­қан теспес үшін әдейі биігірек қой­ғаны. Қобдиларда шегенің небір түрі бар. Түзуі де, майысқаны да, жолдан тауып алғаны да сонда.

Шошаланың алдында дөңбек тұра­тын. Талайды көрген. Әкемнің балалығын да көрген болуы мүмкін. Сол дөңбекте атам отырушы еді. Қа­сында ұршығын иіріп апам жайғаса­ды. Осының бәрі әлі күнге дейін көз алдымда. Атам қайтып, ет асып жат­қан кезде шошаланың төбесіне ұш­қын түсіп, өртеніп кетті. Қайтып ешкім жөндеген жоқ.

Кебеже

Атам марқұм көк биені “малым­ның құты” деп ерекше әспет­тейтін. Онысы түсінікті де, жыл сайын құлындап, аузын саумалдан айырмайды, малға шөп пен отынды сонымен тасиды. Қыстың күні тебінге жібермей қорада ұстайды. Шөптің көгін, отынан, сұлысынан молырақ са­лады. Оны суаратын шелегі де бө­лек болады. Бейсауат жеккізбейді, мінгізбейді.

Ал апам болса шошаладағы қара кебежені “үйімнің киесі” деп толғанып отырушы еді. Таңғалатынмын. Атамдікі түсінікті, ал апамның мұны­сы несі, қайдағы бір қара жәшікті кие тұтып. Оны жылына бір шығарып, күн­ге кептіреді. Қаңсып кетеді деп, шамалы дегдітіп алады да, қайта кір­гізеді. Төрт қатар тақтай, бұрыш­тарына қаңылтыр ұстатқан, сырты ыс пен майдан әбден қарайған кә­дімгі қорап. Ойнап кетпейтіндей қы­лып шақтап істеген қақпағы, төрт си­рағы бар. Екі бүйіріне темірден иіп құ­лақ жасатқан. Шошаланың іші қа­раңғы әрі сәкі болмағандықтан сыз тартып тұрады. Сондықтан асты ші­рімес үшін сөреге қояды өзін.

Үйге сыйлы қонақ келсе кебеже­сін ашып, ұнның арасынан омыртқа, жая, қазысы бар, бір асым етін алып шыға қояды. Ауыл арасындағы қы­дырмалар болса, сөреде ілулі тұрғанда­рынан асады. Қазының шыны­дай сарғайған майын айтсаңшы. Табаққа түскендегі аңқыған иісінен бөлек, жылт-жылт еткен түрінің өзі тәбетіңді ашып жібереді.

“Әдейі сақтаған сыбағаң еді, алып отыр”, – деп қонақтың алдына үйе береді. Атам да білегін түріп тас­тап, мүйізсап бәкісімен жапырақтап турап, “жеженің” астына алады. Сүр­дің майы қанша асасаң да жүрекке тимейді, тіл үйіретін ерекше дәмді болады.

Кебежедегі ұннан пісірілген бауырсақты айтсаңшы. Сүрдің иісі мен дәмі сіңген. Оны жесең ет жеген­дей боласың. Тіпті суығанын да тос­пай, шырпыға шаншып алып, добал­дай бауырсақты тістеп қалғанда таңдайыңа жабысып, көзден ыстық жас ыршып шығады. Оған да қарамай жей бересің, жей бересің…

“Менің берекемді кіргізіп, өзімізді асырап отырған осы кебеже, одан айырылсам үйімнен құтым қашады”, – дейтін апам. Қазір атам да, апам да, қара кебеже де жоқ. Бұл да бір көшпенді ата-бабамыздан көнеріп жеткен ырым шығар, әлде, қилы за­манның қиындығын көрсе де сын­баған қайсар ұрпақтың көшелі өмір салты ма екен? Әйтеуір, әр үйдің, әр адамның құты, киесі, берекесін кіргі­зетін сүйікті заты болатынына сеніп өстім. Әлі де сенемін.

Шыжық

Көктем. Қар еріп жатыр. Бастауышта оқып жүрген кезім болу керек, даладан қарным ашып келді. Апам ауыз үйде қара тушаны жатқызып қойып түбітін тарап отыр. Ескі ала­шаны жайған, ешкінің үш сирағын байлап тастапты. Бір аяғымен мойнынан басып отыр, бишараның көзі алақ-жұлақ етеді. Қой қырқатын машинканың темір қайшысына шүбе­рек орап, тарақ қылып алған. Аямай жұлады. Қара ешкі бақырып-бақырып алады, дауысы сай-сүйегіңді сырқыратады. Апамнан тамақ сұрап едім, үстелдің үстін көрсетті. Жұмысын бітірмей маған қарамайтынын білемін, әрі ойнап жүріп, шақырғанда келмеген өзім кінәлімін. Жылғаға қайық ағызудың қызығына батып, уа­қыттың қалай өткенін де білмеппін. Тамақты жапқан ақ орамалды жұлып алдым. Дастарқаннан үзілмейтін до­балдай-добалдай қызыл бауырсақ, сары май бар екен. Шәй кеседе шы­жық. Кәдімгі шыжғырылған май. Қой­дың іш майын ұсақтап турап, қазанға салып шырылдатып, түтінін будақта­тып қуыратын. Майын бөлек, шыжы­ғын бөлек алады.

Шәйнектен кесеге су құйып ал­дым. Бауырсаққа май жағып алып жеп отырмын. Шы­жықтың иісі мұрнымды қытықтай бас­тады. Бұрын тыжырынып жемейтін­мін, қарным ашқасын ба аңсарым ауды да кетті. Қасықпен біреуін іліп алып, аузыма салдым. Тістелеп кө­ріп едім, қызыл иекке жабысатыны бол­маса дәмді екен. О, құдайым, бұрын неге жемегеніме өзім таңғалып отырмын. Астың төресі екен ғой деп қоямын. Содан бері шыжық – менің сүйікті асым.

Күпі

Біздің ауылдың үлкендері бұрын күпі киетін. Ауылда өскендер біледі ғой, дегенмен бертінгілер таңырқауы да мүмкін. Өйткені олар­дың көргені күпәйке киген қазақ қой. Күпі деген – қойдың жабағы жүнін бөл­мей қырқып, сырып тігілген қалың киім. Сыртын қалың матамен қаптап, далитып қаусырма жаға тігеді. Тон­нан әлдеқайда жеңіл, мол қылып ті­гіл­гендіктен, шаруаға киюге өте ың­ғайлы. Сондай күпі атамда да, апам­да да болды. Атамдікі қоңыр мақ­палмен тысталған, жағасы қара бо­ла­тын. Сыртынан белбеу тартып ала­ды. Баста қара құлақшын, аяқта га­лош кигізілген пима. Қасы қалың, мұртты кісі еді, аязды күндері қырау түгілі мұз тұратын. Оны киімнің жоқ­тығынан емес, ыңғайлы болғасын киеді екен ғой.

Осыны жазып отырған кезде мына көрініс көз алдыма келе қал­ғаны. 8-9 жастағы кезім, атам мен апам көрші Өрнек ауылындағы Марс ағамызға қонаққа жиналды. Бұрын ілулі тұратын біркиерін үстіне іліп шығыпты. Аяқта саптама етік, қара тонның үстінен үш адам сиятын тұ­лыпты желбегей жамыла салып, ша­наға отырғанының өзі бір керім. Апамның үстінде пүлішпен қапталған түлкі ішік, аяқта қолдан басылған биязы қара пима, баста түбіт шәлі. Делбені қағып қалып, төрт білем ұзын қамшыны сілтеп, апам екеуі аттанып кетті. Шыңылтыр аязда көк биенің қатқақ жолды қарш-қарш басқаны мен шананың сықыры му­зыкалық сүйемелдеу сияқты осы кө­рініске.

Күпіні көрген соңғы буын менің за­мандастарым шығар. Қазір ешкім тік­пейді ғой. Сол күпі киген шалдармен бірге ауылдың қасиеті де бірге кеткен секілді көрінеді.