Soltüstık Казахстан
Дәстүрлі сабақтарға қарағанда, ерекше білім беру қажеттіліктері бар мектептерде оқыту мен тәрбие үрдісінің өзіндік ерекшеліктері мен машықты үлгілері қалыптасқан. Әсіресе сөйлеу терапиясы, инновация сабақтарында, денсаулық сақтау технологияларын қолдануда логопедтік тәжірибеге көбірек сүйенеміз. Бұл орайда, мүмкіндігі шектеулі бала ұғымына жаңа әдістер мен тәсілдерді енгізудің, пайдаланудың маңызы айрықша. Ғасырлар бойы берік сынақтан өткен құндылықтар мен заманауи модельдік ізденістерді ұштастыра жүргізу қазіргі қоғам талабы екенін ескерсек, мұның өзі бұрыннан бар озық дүниелерді жақсарту, жаңғырту деген мағынаны білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда, біздің мектеп-интернатта қолданылатын инновациялық технологиялардың дағдылы әдістермен және оқыту формаларымен үйлесімділігі барынша қамтамасыз етілген.
Логопедиялық практикада кездесетін инновация “микроинновация” деп аталады, оны қолдану логопедиялық көмектің негізгі ұғымын өзгертпейді, тек әдістемелік жағынан жетілдіре түседі. Денсаулық сақтау технологиялары арнайы педагогикада жиі кездеседі, бүгінгі таңда оны мамандар сөйлеу қиындықтарын ғана емес, сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балаларды жалпы сауықтыруда көмектесетін тиімді түзету құралдарының біріне жатқызып жүр. Логопедиялық көмек кешенді түрде жүзеге асырылса, ерекше күш-жігерді қажет етпейді. Керісінше, балалардың сөйлеу тілін түзету процесін оңтайландыруға айтарлықтай ықпал етеді: оның ішінде баланы психологиялық тұрғыдан нығайтуға, сөйлеу тәжірибесін кеңейтуге және байытуға, жалпы және ұсақ моториканы, сенсорлық-перцептивті саланы дамытуға, бірлескен қызметте құрдастарымен достық қарым-қатынасты тәрбиелеуге, тапсырмаларды сапалы орындауға, логопедиялық сабақтарға деген қызығушылық пен белсенділікті оятуға қызмет етеді.
Дамуында ауытқулары бар балаларды тәрбиелеу мен оқыту жүйесінде қалыптасқан нақты жағдайларға талдау жасау барысы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың саны үнемі өсіп келе жатқанын көрсетіп отыр. Сөйлеу дамуының бұзылуы оқыту тәжірибесінде басты мәселенің бірі саналып, балалардың толыққанды оқу іс-әрекетін қалыптастыруға кедергі келтіреді. Логопедиялық жұмыстың практикалық тәжірибесі көрсеткендей, соңғы жылдары біздің мектептің бастауыш сыныптарына түсетін оқушылар арасында сөйлеу дамуында әртүрлі ауытқулары бар балалар санының едәуір өскені байқалады. Сөйлеу қабілеті дамымаған оқушыларда қозғалыс және жоғары психикалық функцияларды дамытуда проблемалар көп. Саусақтардың бүгілмеуі, ұсақ моториканың дамымауы байқалады. Қозғалыстардың ыңғайсыздығы жаяу жүруде, жүгіруде, секіруде, практикалық іс-әрекеттің барлық түрлерінде кездеседі. Дыбыстардың айтылуындағы тұрақты бұзылуларды тудыратын тағы бір себеп – артикуляция мүшелері қозғалғыштығының жеткіліксіздігі, ерін және тілдің жеке бұлшық еттерінің жұмыс істемеуі болып табылады.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың сөйлеуін, артикуляциялық және ұсақ моториканы дамытуда дыбысты дұрыс айту үшін қозғалыстардың күрделі кешенінен тұратын артикуляциялық режімді жаңғырту, фонация және тыныс алу әрекетін жеткілікті түрде үйлестіру әртүрлі бұлшық еттер мен жүйке жүйесінің үйлесімді жұмысын қажет ететін күрделі процесс екеніне осыдан-ақ көз жеткізуге болады.
Мен өз тәжірибемде жұмысымды оқушыларға алғашқы диагностика жүргізуден бастаймын. Диагностика нәтижелері түзету мектебінің 1-сыныбына түсетін балалардың шамамен 80 пайызының сенсомоторлық жағынан дамымағандығын көрсетеді. Сондықтан динамикалық қалыптарды өзгерту үшін түзету логопедиялық сабақтарына ерекше мән беремін. Қозғалыс белсенділігін анықтайтын өлшемдер мыналар: физикалық минуттар, ашық ойындар, көңіл күй минуттары, саусақ гимнастикасы, психологиялық өзін-өзі реттеу жаттығулары – релаксация, майтабанның алдын алуға арналған жаттығулар, өз-өзіне массаж жасаудың кейбір әдістері (акупрессура), тыныс алу гимнастикасы, тағы басқа. Осы орайда, денсаулық сақтау технологияларының ең ұтымды әдістерін талдап, іс жүзінде сынап көрдім. Мысалы, ұйымдастырушылық сәттерде мен релаксация, мимика және имитациялық жаттығуларды қосамын.
Ал артикуляциялық аппарат мүшелерінің негізгі қозғалыстарын дамыту үшін артикуляциялық гимнастикаға жүгінемін. Негізгі міндет – қозғалыстардың дәлдігін, күшін, қарқынын, ауысуын дамыту. Оған мүшелердің қозғалғыштығы мен ауысуы, еріннің, тілдің белгілі бір бөлігін жаттықтыру, барлық дыбыстардың дұрыс айтылуы және сол немесе басқа топтың әр дыбысына арналған жаттығулар кіреді. Дыбыстарды қою жұмысында жақсы нәтижеге қол жеткізу және балаларды қызықтыру үшін биоэнергопластикалық әдіс, яғни қол мен тілдің өзара әрекеттесуі қолданылады. Дене қимылдары, қолдың және артикуляциялық аппараттың бірлескен қимылдары денеде биоэнергияның табиғи таралуына көмектеседі. Бірқатар сөйлеу кемшіні симптоматологиясында физиологиялық және сөйлеу кезінде тыныс алудың бұзылу синдромы бар екенін ескере отырып, соған арналған жаттығуларды іске қосудың пайдасы мол. Ол үшін статикалық және динамикалық тыныс алу жаттығуларын қолдану артықтық етпейді, сонда мұрынмен тыныс алу, ауыздан дем шығару қабілеті жақсарады. Бұл дыбыстарды, буындарды, сөздерді, сөз тіркестерін айту кезінде дем шығаруды ұтымды пайдалануға бағытталған. Күш-жігерді қалпына келтіру және сабақ кезінде балалардың эмоционалды қозғалысын тежеу мақсатымен бұлшық ет релаксациясы жүргізіледі. Сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың көпшілігі көтеріңкі көңіл күй мен тежелу процестері арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуымен, эмоционалдылықтың жоғарылауымен және мазасыздықпен сипатталады. Кез келген, тіпті кішігірім стресстік жағдайлар олардың әлсіз жүйкесін бірден әлсіретіп жіберуі ықтимал. Бұлшықет пен эмоциналды босаңсу – табиғи сөйлеу мен дұрыс дене қимылын қалыптастырудың маңызды шарты.
Саусақ қимылдарын шынықтыруға арналған жүйелі жаттығулар сөйлеудің дамуын ынталандырудың және ми қыртысы жұмысын жақсартудың тиімді құралы ретінде саналып, сөйлеуді дамыту орталықтарына әсер етеді, қол шеберлігін дамытады және шиеленісті жеңілдетуге көмектеседі. Осы мақсатта мына жаттығуларды қолдануға болады: кішкентай заттармен, өлеңдермен саусақ ойындары, саусақ гимнастикасы, “суджок” шарлары мен серіппелерін, конустарды, Кузнецов аппликаторын қолдану. Шаршау, жұмыс қабілеттілігінің төмендеуі, қызығушылық пен зейіннің жоғалуы кезінде сабақ құрылымына дене шынықтыру минуттарын қосуды, қысқамерзімді белсенді демалыс жариялауды ұсынамын.
Лариса КОСАРЕВА,
№2 арнайы (түзету) мектеп-интернатының логопед-мұғалімі.