ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНА ҚАРСЫ ЖҮРГІЗІЛГЕН РЕПРЕССИЯ

Тарихымызда орын алған 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардағы саяси репрессиялардың себептерін осы жылдары елде орнаған тоталитарлық жүйеден іздеуіміз керек. Жасалған қуғын-сүргін, репрессиялар бір ғана мақсатты көздегенін – партияның, оның көсемі И.Сталиннің шексіз билігін нығайту үшін жасалғанын қазіргі кезеңде анық біліп отырмыз. Қазақстанда орын алған репрессия саясаты сол кездегі Казкрайкомның хатшысы болған Ф.Голощекин есімімен тығыз байланысты. Ол өлкеге келгеннен бастап-ақ қазақ зиялыларының арасындағы “жікшілдікті” қоздырып, оларға саяси баға беріп, кейінгі қуғын-сүргінге, репрессияларға “дайындық” жасады. 20-жылдардың екінші жартысында жүргізілген халық шаруашылығын индустрияландыру мен ауыл шаруашылығын ұжымдастыру науқандары интеллигенция өкілдерін жаппай қуғын-сүргінге түсіруге ұласты.

Қазақ интеллигенциясын қуғын-сүргінге ұшыратуда партияның бас­ты таққан “айыптауы” ұлтшылдық болды. 1928 жылғы сәуірде өткен Казкрайкомның пленумының мәде­ни құрылыс туралы шешімінде “ұлтшылдықты” былайша көрсеткен: “Қа­зақстанның жалпы мәдени артта қалу­шылығы, сауатсыз халықтың орасан зор үлес салмағы, мәдениет мамандарының әлсіздігі мен саны­ның мардымсыздығы, ескі интелли­генция арасындағы ұлтшылдық тен­денциясы сақталуы мен жаңа мә­дениетті жасаушылар қатарының аз­дығы жағдайында біз экономикалық және саяси күрестің әр түрін пайда­ла­натын және сонымен бірге тұр­мыс­тық салт-дәстүр, діни наным-сенімдермен және т.б. ауылдағы қанаудың жартылай феодалдық-рулық түрлерін сақтап, оған айырыл­мастай жабысқан, бас көтеріп келе жатқан байшыл элементтердің тара­пынан күшейіп отырған қарсылықты кездестіреміз. Буржуазияшыл-ұлт­шыл интеллигенция жартылай фео­далдар, бай мен ақсақалдардың бұл әрекеттерін идеологиялық жағынан заңдастыруға тырысады. Әлеумет­тік күштердің бұл күресі партия ұйымдарының өзінде де көрінісін тауып отыр”. Мұндай шешімнің қа­был­дануы кездейсоқ емес еді. Осы пленумда Ф.Голощекин Қазақстан­дағы үш ағымды “анықтап” берген болатын. Олар: “Бірінші ағым – Сә­дуақасұлы Смағұл бастаған бай­шыл-ұлтшыл ағым… Екінші ағым – бұл күшті ағым емес, мұны жақтау­шылар аз… Бұлардың ойынша Қа­зақстанда 35 пайыз европалықтар бар, Қазақстан өкіметі бұлардың керегін өтеуі тиіс, сондықтан бұлар барда қазақ халқының мұң-мұқтажы түгел өтелмейді дейді. Олай болса, Қазақстаннан европалықтарды қа­лың отырған жерінен шығарып тас­тап, Қазақстан Республикасын негі­зін бірыңғай қазақ халқынан жасау керек дейді. Үшінші ағым – бұл іс жү­зіндегі “сәдуақасовшылдық” ағым. Аналардан қауіптірек, зияндырақ ағым. Бұл ағым көрнеу арпалысып, дәлелдесіп шықпайды, бұл ағымның ниетін кеңес жұмысының басшылы­ғын қолына алып отырған белгілі қай­раткерлер жүзеге асырып отырады… Бұлардың әдісі: қаулыға қол көтеру, бірақ іс жүзінде орындамау, үндемей отырып қарсы болу”. Көріп отырғанымыздай, үш бағыт та “ұлт­шылдықты” уағыздаушылар болып бағаланған.

Голощекинмен бірге, республи­када ұлтшылдар мен ұлтшылдықты “әшкерелеп”, ұлт зиялыларын қуда­лауда, сол жылдары Өлкелік партия ко­митетінің ұйымдастыру-нұсқаушылық бөлімін басқарған Н.Ежов­тың “рөлі” де аз болмады. Қазақ­станда голощекиндік әдіспен әлеу­мет­тік-экономикалық өзгерістер жа­сауға қарсы болған жауапты қыз­меттерде жүрген ұлт қайраткерлері шеттетіле бастады. 1927-1929 жыл­да­ры әр түрлі себептермен Қазақ­станның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Н.Нұрмақов, Т.Рысқұлов, С.Қожанов, М.Мырзаға­лиев республикадан ығыстырылды. ҚазОАК төрағасы Ж.Мыңбаев, ағар­ту халық комиссары С.Сәдуақа­сов, жер шаруашылығы халық комисса­ры Ж.Сұлтанбеков т.б. қызметтері­нен босатылды. 1927 жылы қара­ша­да өткен VІ өлкелік партия конфе­рен­циясында қазақ қайраткерлері, әсіресе С.Сәдуақасов және оның пікірлестері “топшылдықтары” үшін Голощекин тарапынан қатты сынға ұшырады. Ежов та қарап қалмай И.Сталинге, В.Молотовқа, Л.Кагано­вич­ке хаттар жазып, оларда барлық ұлттық кадрлар, барлық қазақ коммунистері ұлтшылдық-уклонизм мен топшылдық күреспен уланған, сондықтан олардың арасында сау партиялық күштер жоқ деп хабар беріп отырған. Ол Қазақстанда қыз­метте болған кезінде ұлт зиялыла­рын жақсы білген, олардың көзқа­рас­тарынан да хабары мол болғанға ұқсайды. Мәселен, мына бір құжатқа көңіл аударсақ: “Выписка из приказа № 101 по управ. делами КЦИК и СНК от 31 августа 1925 года. Пологать в командировке с 31-го августа за­мес­тителя Председателя Государствен­ной Плановой комиссии К.С.С.Р. тов. Ермекова А., Народного Комиссара Просвещения К.С.С.Р тов. Сад­вакасова и зав. орготделом Казкрай­кома РКП(б) тов. Ежова, как убыв­ших в город Москву – членами деле­гации ЦИК и СНК – на предмет раз­решения ряда вопросов, относя­щих­ся к Казахстану”. Осы құжат ар­қылы байқайтынымыз, Ежовтың бел­гілі ұлт қайраткерлерімен қызметтес бола жүріп, олардың көзқарасына қанық болғаны анық жағдай. Кейін Ежов КСРО ішкі істер халық комис­са­ры болып, 1937 жылы жаппай саяси репрессия жүргізген кезде қазақ зиялылары мен қайраткерлері­нің “халық жаулары” атануы кездейсоқ емес.

20-шы жылдардың аяғында ор­талықта жүрген троцкийшілік-зиновьевтік оппозицияға және “оңшыл оппортунистерге” қарсы күрес рес­пуб­ликада ұлт зиялыларына қарсы реп­рессияға ұласты. Бұл қуғын-сүргін­нен, ең алдымен, ұлт мәдениеті үлкен зардап шекті. 1928 жылдың аяғында жалған айыптар тағылып “буржуазиялық ұлтшылдар” ретінде бұрынғы “Алаш” қозғалысының 44 қайраткері тұтқындалды. Олардың арасында А.Байтұрсынов, М.Дула­тов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Ғаббасов т.б. болды. Қазақ зиялы­ла­рының екінші тобы 1930 жылдың қыркүйек-қазан айларында тұтқын­дал­ған. 1931 жылдың шілдесіне де­йін 32 адам ұлтшыл деген жаламен абақтыға қамалған. Олардың қата­рында Мұхаметжан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Әлімхан Ер­меков, Жақып Ақбаев, Мұстафа Бұ­ралқиев, Жаһанша Досмұхамедов, Мұхтар Әуезов, Біләл Сүлеев, Қошке Кемеңгеров, Даниял Ысқақов және т.б. қоғам қайраткерлері, ғалымдар, ақын-жазушылар болды.

Ұлт зиялыларына қандай айып­тар тағылғанына тоқталып өтсек. Мәселен, М.Әуезовке ОГПУ-дың (Бі­ріккен мемлекеттік саяси басқарма) таққан айыбы мынау: “…Мұхтар Әуе­зов, Иса Қашқынбаев, Жұмахан Кү­дерин … Кеңес өкіметінің ілгерілеуі­не өне бойы астыртын теріс жолды көздеп, әрі Қазақстандағы шаруа­шы­лық науқандарына, түрлі шара­ларға залал тигізу пиғылымен кеңес басқару мекемесіне ұлтшылдарды әдейі енгізіп, өз мүдделерін көздеп, Қазақстан көлемінде бандалық жұ­мыс­тарға үзбей жетекшілік жасаған”.

Осы жылдары зиялыларды сая­си айыптау науқанынан репрессия­лық аппараттың құрамдас бөлігі ретінде цензура да тыс қалмаған. М.Әуезов тұтқындалғанға дейін-ақ Казглавлит 1930 жылғы 5 қаңтарда оның “Қазақ әдебиетінің тарихы” ат­ты еңбегіне байланысты мынандай “үкім” шығарған: “Мұхтар Әуезовтің басылымының өн бойы жалған ке­ңестік, шын мәнінде, ұсақ буржуа­зия­лық үрдістерді бейнелейтін кеңес әдебиетінің теріс жақтарын көрсете­тін, пролетарлық әдебиетке қарсы көзқараспен бүркемеленген. Коми­тет көрсетілген басылымды жарыққа шығармай және оны макулатураға (утильсырье үшін) айналдыру арқы­лы жою қажет деп санайды”. Ал оның алдында М.Әуезовтің бұл ең­бегі Ташкентте цензураның рұқсаты­мен көлемі 292 бет, тиражы 5000 дана болып шығып та үлгерген еді. М.Әуезов 1932 жылы 20 сәуірдегі ОГПУ-дың үштігінің үкімімен 1930 жылы 8 қазаннан есептелгенде үш жыл бақылауда жүріп бас бостан­дығынан айырылу жазасымен соттал­ған.

“Ұлтшылдығы” үшін қамауға алын­ған Жүсіпбек Аймауытовты 1929 жылы 20 мамырдағы Біріккен саяси басқарма (ОГПУ) қаулысында оның төңкеріске қарсы жасырын ұйым мүшесі екендігі, Совет өкіметін құлатуға әрі Орта Азиядағы басма­шы қозғалысымен, ағайынды Әді­лов­тер­дің бандалық тобымен бай­ла­ныс жасағаны жөнінде қылмыскер деп танып жауапқа тартқан. Цензура Ж.Аймауытовтың 1926 жылы жарық көріп, драмалық шығармалар байқа­уында жүлде алған “Шернияз” пье­са­сын идеологиялық және саяси жағынан зиянды деп тауып, кеңес сахнасында қоюға жарамсыз деп, репертуардан алып тастауға шешім шығарған. Сонымен қатар Ж.Айма­уы­товтың бұрын шыққан пьесалары мен шығармаларын мұқият тексеріс­т­ен өткізуге нұсқау берілген. Жүсіп­бек Аймауытовқа тағылған айыптардың бірі –“Алашорданың үндеуін” жазып таратты деген де жала жабылып, 1930 жылғы 4 сәуір күнгі ОГПУ-дің ерекше қаулысы бойынша ату жазасына кесілді. Осындай үкім қазақ зиялыларының ішінен 13 аза­матқа шығарылған еді. Кейінірек 1931 жылы 8 қаңтарда бұл іс Мәскеу­де қайта қаралып: Бірімжанов Ға­зымбекке, Есболов Мырзағазыға, Дулатов Міржақыпқа, Байтұрсынов Ахметке шығарылған ату жазасы туралы үкім күшін жойып, олар түрмемен ауыстырылды.

Ұлт зиялыларын Кеңес өкіметі­нің қуғын-сүргінге ұшыратуының “Ұлт­шылдықтан” басқа негізгі себеп­терінің бірі – мәдениет саласындағы белсенді қызметтері болатын. Олар­ға қойылған айып – “Алқа” әдеби үйірмесін құрып, оның “Табалдырық” деген атпен бағдарламасын жасауы еді. Жалпы “мәдениет майданында­ғы” ұлт тұлғаларының “айыптары” туралы белгілі жазушы, әдебиет зерттеушісі Т.Жұртбаев: “…айыптың негізіне, “Алашордашылар: 1. Жа­уап­ты орындарға кіріп алып, кеңес өкіметіне жат идеяны насихаттап, оны “Алқа” үйірмесі арқылы жүзеге асырды. 2. Жоғары оқу орындары­ның шәкірттеріне оқулық жазып, аран­дату әрекеттерін жандандыр­ды. 3. Әдебиеттің таптық мүддесін мо­йындамады. 4. Ұлтшылдық-буржуазиялық идеологияны көркем шы­ғар­малар арқылы насихаттады. Сөй­тіп, пролетариаттық мәдениетті мо­йындамай, хандар мен феодалдық еркіндікті, еркін замандағы қазақтың бостандығын мадақтады деген “қыл­мыстық желеу” себеп болған”, – деп көрсетеді. Шын мәнінде, 20-30-шы жыл­дарда ұлттық мәдениеттің бар­лық салаларда өз негіздерінен, та­мыр­­ла­ры­нан ажырап қалмай, ұлт­тық болмысын сақтап қалу жолында жандарын пида қылған да осы ұлт зиялылары еді. Жаңа қоғамның, оның таптық идеологиясының, цен­зурасының қыспағында жүріп-ақ әде­биет, ғылыми, білім, өнер салалары бойынша өшпес мұра қалдырып және оларды ұлттық негізде да­мытуға үлес қосты.

1932 жылдың 20 сәуірінде ОГПУ-дің үштігінің үкімі зиялылар­дың екініші тобының 15 азаматын (М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, Қ.Кемеңгеров, Ж.Ақ­баев т.б.) бес жыл мерзімге концлагерьге жіберуге немесе сон­ша мерзімге жер аударумен ауыс­тыруға шешім қабылдады. Бірақ реп­рессия тегершігі (маховигі) осымен тоқталмады. Жазаларын өтеп, тірі қалып, елге оралғандар 1937 жыл­дың “ұлы құрбандығына” қайта ілікті.

Жаппай саяси репрессия 1937 жылдың басынан бастап бүкіл елді қамтыды. БК(б)П Орталық Комитеті­нің 1936 жылғы желтоқсандағы Пле­нумында, одан кейін 1937 жылғы ақпан-наурыз пленумында И.Ста­лин­нің және БК(б)П-ның атынан бар­лық халық жауларын, “екі жүзділерді аластату және құрту” қажеттілігі ту­ралы нұсқаулары берілген болатын.

Осындай жалған жалалармен 1937-1938 жылдары Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Қожа­нов, Ұ.Құлымбетов, О.Жандосов, Ә.Досов, А.Асылбеков, Ж.Сәдуақа­сов, Л.Мирзоян, С.Сафарбеков, Ж.Сұл­танбеков, Т.Жүргенов, С.Ес­қа­раев, А.Кенжин, З.Төреғожин т.б. репрессия құрбандары болды. Қа­зақ мәдениеті мен ғылымына өл­шеусіз үлес қосқан ұлт зиялылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Ду­латов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұ­мабаев, Х.Досмұхамедов, Қ.Кемең­геров, С.Сей­фуллин, І.Жансүгіров, Б.Май­лин, С.Асфендияров, Қ.Жұба­нов, Ж.Шанин және басқалар тота­литар­лық жүйе жасаған қызыл қыр­ғында опат болды. Байқап отырға­нымыз­дай репрессия тегершігі (ма­ховигі) тоталитарлық жүйеге қызмет еткендерді де, оған қарсы болған­дарды да аямады.

1937-1938 жылдардағы репрес­сия, ең алдымен, халықтың белсенді және білімді тобына, былайша айтқанда, интеллектуалдық элитасына қарсы бағытталды. Сол себепті ел­дің мәдени дамуына үлкен нұқсан келді. Мәселен, 1934 жылы өткен КСРО жазушыларының I съезінде сайланған 101 басқарма мүшесінің 33-і “халық жауы” атанған. Съезге қа­тынасқан 597 делегаттың 180-і реп­рессияға ұшыраған. Ал қазақ әде­бие­тінде 30-шы жылдардың аяғын­да “оталған ормандағы аман қалған ағаш” сияқты сау қалған алғашқы буын өкілдері Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин ғана еді.

Жалпы алғанда, жаппай репрес­сия­лардың қоғамның болашағына, әсіресе оны мәдени саласына тигіз­ген зияны орасан зор. Бірінші­ден, қоғамның жалпы мәдениетінің тө­мендеуіне, адамдардың қызметі мен мемлекеттік өмірдің барлық салала­рындағы интеллектуалдық деңгей­дің нашарлауына, атап айтқанда өн­ді­рісте, ғылымда, әдебиет пен өнер­де, саясатта репрессияның зардабы күшті болды. Шығармашылыққа цензура тарапынан тұсау салынды. Тек, 1938-1939 жылдары Казглавлит Орталықтан 1860 автордың 7809 атаулы кітаптарын; жеке авторлар­дың 4512 кітабын, 2833 жинақты және 1299 атаулы басылымдарды макулатураға айналдыру туралы 199 бұйрық алған.

Жаппай репрессиялардың қал­дырған екінші зардаптарының бірі – барлық адамдардың ішкі дү­ниесінде үрей қалдырды. Кейін осы кезде қалыптасқан үрей сақтыққа ұласып, адамдардың көп жағдайда белгілі бір маңызды және шешуші, жауапты қадамдар жасауына кедергі бола берді. Бұл құбылыс көп адамдарды тек орындаушылыққа бейімдеді, бастама көтеруден, шығармашы­лықтан алыстатты.

Үшіншіден, репрессия барысын­да, одан кейін де қалыптасқан жағ­дайда көптеген адамдардың мо­раль­дық жағынан азғындалғаны бай­қалды. Олардың кейбіреулері қо­ғамға белгілі қайраткерлердің жа­зықсыз жазаланып жатқанын көре, біле тұра, оларды қорғауға бара алған жоқ. Кейбіреулер “халық жауларын” әшкерелеген митингтер­ге қатысып, “белсенділік” көрсетті. Көпшілігі жүргізіліп жатқан репрес­сия­лар елдің жарқын болашағы үшін жасалды деп те ойлады. Ең со­рақысы, кейбіреулердің “халық жаулары” болып ұсталғандардың қызметін аламын, босаған үйіне ие боламын деген ниетпен жалған айыптаулары болды. Олар сол жыл­дардағы газет беттеріне жиі жария­ланды, ал әдейілеп, арнап жазылған доностар НКВД органда­рына тапсы­рылып отырған.

Репрессия әкелген осындай зар­даптар қазақ халқының рухани бол­мысына орасан зор кеселін тигізді, елдің, халықтың ұлт болып топтасу процесіне кері әсер етті. Қазақ хал­қының елім деп, халқым деп жан­таласа қызмет еткен ұлт серкелері тоталитаризмнің қыспағы жағ­да­йында ел болашағы, оның азаттығы жолында саналы өмірле­рін сарп етті. Сондықтан да жазық­сыз құрбан болған ұлтымыздың көшбасылары, зиялылары олардың сан қырлы ел қамына бағытталған қызметі тари­хымыздан лайықты орнын алуы керек.

Осы бағытта соңғы жылдары күштеп ұжымдастырудың салдары­нан орын алған алапат аштыққа байланысты құпия құжаттар негізін­де тарихымыздың беймәлім беттері ашылды. Ақталмай қалған репрес­сия құрбандарының есімдерін анық­тау бойынша, репрессия тари­хының ашылмай қалған “ақтаңдақ” беттерін зерделеуге байланысты құрылған ғылыми топтар қыруар жұмыстар жүргізді. Ендігі міндет – қуғын-сүргін құрбандары туралы тың мәліметтер негізінде 20-30-шы жылдар траге­дия­лық беттерін толықтыра жазу.

Тәуелсіздік жылдарынан бастау алатын 31 мамыр – Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбанда­рын еске алу күні елімізде 1997 жылдан бері аталып өтіп келеді. Ал­матыда, Астанада т.б. қалаларда, елді мекендерде осы күнге байла­ныс­ты әр түрлі мемориалдық ес­керт­кіштер тұрғызылды. Осы тұрғы­дан алғанда, Солтүстік Қазақстан облысының орталығы – Петропавл қаласында 2005 жылы қуғын-сүргін құрбандарына ашылған мемориал, кейін 2012 жылы ашылған еске алу қабырғасы (стена памяти) – сталин­дік репрессия жылдарында жазық­сыз жапа шеккен жерлестерімізге арнайы орнатылған ескерткіш. Елі­міздің әр өңірінің орталығында қу­ғын-сүргін құрбандарын еске алуға арналған мемориалдар болуы ке­рек. Осы ретте Петропавл қаласын­да орналасқан қабырғаның салы­нып, орнатылуына жанкешті еңбек сіңірген адам – Солтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы Болат Мағазұлы Сағындықов ақсақал еке­нін айта кеткен жөн. Болат Мағазұлы жазықсыз құрбан болған әкесін ақтау жолында, талай есікті ашып, жоғары жаққа хаттар жазу арқылы өз әкесін ақтап қана қоймай, өзгелердің жазықсыз жапа шеккен туыстары­ның ақталуына мұрындық болды.

Қадыр АХМЕТОВ,

А.Қ. Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институтының проректоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор.