Мағжан мен Марғұлан

Мағжан Жұмабаев пен Әлкей Марғұланның қарым-қатынасының кейбір тұстары бізге беймәлім. 2018 жылы шыққан Мағжан Жұмабаев энциклопедиясында (бас редакторы Жарасбай Сүлейменов) “М.Жұмабаев абақтыға қамалғанда Ә.Марғұлан оған тамақ жеткізіп, сонымен қатар ақынның жары Зылиқаға да жәрдемдескен. Ұлы ақын 2-ші рет ұсталғанда: “Маған досым әрі жанашырым Әлкей Марғұланов келіп тұрды”, – ол “шизофрениямен ауырып, психологиялық ауруханаға түскенін” тергеушілерге айтады. 1937 жылғы тергеу істерінде Марғұлановты “Өлді” деп жазғызған (315-бет)” , – делінген. Осы бір дерек-мәліметті әрі қарай тереңдетіп, түсіндіру үшін Мағжанмен медреседе сабақтас, араб, орыс, татар тілдеріне жүйрік, өнерге де бейім (гармон тартуға) жан жары Жұмабаева Зылиқаның Әлкей Марғұланға жазған (1894-1989) хаттарына үңілейік, жан сырларына ортақтасайық:

№1

“Сәлем хат

Құрметті інім! Бүгінгі күн сізге арнап, осы хатты жазып отырмын. Таяуда Қызылжар қаласына бір жақыныңның үйіне барып, сол үйде “Қазақ әдебиеті” газетінің подшипкасынан 1958 жылы сіздің академик болғаныңызды және тірі екеніңізді біліп, қуанышым қойныма сыймады.

Құрметті інім! Бақытыңның ашылғанына қуанғаным сондай, сенің жас күніңдегі азапты күндерің есіме түсіп бір жылап алдым. Міне, алдымда… Тамара екеуіңіздің Қара теңіздің жағасында отырып түскен суретіңіз алдымда жатыр. Жылжыған өмірдей толқыған Қара теңіздің асау тасқындары сендердің отырған тастарыңды келіп ұрып жатыр. Сен дамылсыз зырлап бара жатқан өмірдің артынан көз жібергендей, болашаққа өкінгендей алдыңа қарап отырсың. Сені бір көруге ынтызармын. Бірақ оған мұршам да жоқ… Жоқ. Қош, сау бол.

Бажекенің “Ботакөзі” – әйелі Зылиқа ханым.

Адресім: Северо-Казахстанская обл., Конюховский район, ст.Кара-Гуга, ул.Карла Маркса, 11. Жумабаевой Зулейха”.

19.06.59.

№2

“Құрметті Әлкей!

Жазған хатыңызды алдым. Бұл күнде заман өзгерді. Адамға адамның көзқарасы да мүлдем өзгерді. Сондықтан хатыма жауап келер деп ойлаған жоқ едім. Ал сіздің бір жапырақ хатыңызды алғанымда көзімнен төгілген моншақ жасқа ие бола алмадым. Бірақ бұл менің бірінші жылауым емес қой. Сонау шалғайда қалған күндерде өзіңмен бірге жылағам, әлі де жылаудамын. Жылап-жылап көз жасым да құрыды. Жасты сүртетін … орамалдар да шіріді. Амал қанша, тағдырдың ісі солай. Біреу мәңгі жыласа, біреулер жартылай жылайды.

Қазір сіздің академик болып, бақытты тұрмысқа ие болғаныңызды газет беттерінен көріп шексіз қуанамын… Бірақ тым үлкен бақытқа ие болған адам өткендегісін түгелдей ұмытады ғой. Сіз де бұдан 30 жыл бұрын көрген азапты күндеріңізді ұмытқан сияқтысыз. Өйткені хатыңыз өте салқын жазылған.

…Әйелім мен қызым көмектеседі деп жазыпсыз. Ол өте жақсы. Маған көмектесетін адам түгіл албасты да жоқ. Жынынан айырылған бақсыдай сарнап, жалғыз қалдым. Осы күнде сіздің баяғыдағы Ленинградта сырқат болып жатқан күндеріңіз де есіме түседі. Туған бауырымдай көріп, сонда күнара сізге барып тұрушы едім. Енді мен сияқты күңіренген, қуарған кемпірге… қалыңыз қалай деп ешкім назарын аудармайды. Алайда сіздің бақытыңызға бақыт жамала берсе екен деп тілеудемін. Хатыңыздың аяғында уақытты көңілмен қуанышты өткізуге тілектеспін депсіз. Бірақ сол қуаныш қайдан келер екен деп зарығып күткеніме жыл өтті. Әлі көрінбейді.

Қош, сау болыңыз! Сәлеммен Зылиқа.

Ескерту: Сіздің профессор Форелдің атындағы ауруханада жатқандығыңыз туралы анықтама менде жатыр. Егер менен қорықсаңыз хатты Жалтыров Сабыркейдің атына жазыңыз. Бірақ менен қорқатын еш-нәрсе жоқ. Жазалы кісі өз жазасын алып кеткен.

Келіннің аты кім, қызыңның аты кім? Оны неге хабарламағансың?

Адрес: Северо-Казахстанская обл., Конюховский район, ст.Кара-Гуга, ул.Карла Маркса, 11. Жалтырову С.

№ 3

“Здравствуй, Алкей!

Ты помнишь, Алкей, когда ты находился в тюрьме в Ленинграде, Магжан из лагеря писал письмо (1934 г.) мне, где он говорил, чтобы во чтобы-то не было я помогла тебе, что ты явлеяшься его хорошим другом. После этого слова Магжана я несмотря на все предпологаемое ужасы со стороны НКВД, не боясь всякой напасти со стороны НКВД в дни его свирепствования, ходила к тебе, не раз передало передачу с бельем, твоя родная тетя, когда ты вышел из тюрьмы, то ходила к тете в общежитие, также с передачей. Через некоторое время ты попал в больницу. Туда попал потому что после смерти Кирова и после твоего выхода из тюрьмы тебе все время мерещились призрак из НКВД – красночапошники. Тебе казалось, что они всюду преследовали за тобою, по этому ты хотел зарезаться и попал в больницу. Оттуда тебе отправили в сумасшедший дом Фореля, где тебе стало еще хуже. Это было 7.VІІІ.34 г. При всех этих для тебя несчастных и неприятных обстоятельствах я вопреки всей ужасам ходила к тебе и носила передачу. Не раз я видала как твои “коллеги” по сумасшедшему дому дрались и ругались, были волком, ревели львами, пищали змеями. Несмотря на все эти ужасы я часто ходила к тебе. Ходила не потому что, что ты мне родня, а просто человек – казах, страдающий в дали от родины. После этого ты приехал к нам в Петропавловск. Мы с Магжаном встретили дорогого гостя, ты находился у нас довольно порядочное время. Потом ты съездил в Караганду,откуда скоро вернулся и побыв у нас несколько дней, поехал к себе на родину – в Баянаул, исчез бесследно…

Но теперь?.. Теперь ты Великий Человек, Академик!”. 1959 жыл. (ҚР Мемлекеттік архиві, Қор 2415, Тізбе 1. Іс 586).

Мағжан мен Марғұланның қасіретті тағдыры, зобалаң заманының сұмдық-сұрқиялылығы бұл хаттарда айқын көрініс тапқан.

Мұрағаттанушы Амантай Сатаев (1933-2003) күнделігінде 1967 жылдың 15-ші маусымында қарт журналист Жайық Бектұровтың шаңырағында Алаш қайраткері Әлімхан Ермеков, академик Әлкей Марғұлан бас қосып, Алаш идеясымен қаруланған, кеңестік идеология дәуірінде атын атауға болмайтын мыңжылдықтардың тұлғасы хақында ой-пікірлер туындатыпты. Ол былайша өрілген: “Әйгілі ақынымыз М. … күйді жанындай сүйетін. Әсіресе “Екі жиренді” көзінен жас алып тыңдаушы еді. Мен ол кісіге “Екі жиренді” бірнеше рет айтып бергенім бар. Кәне, Жайық, домбыраң бар ма?”.

Сонан соң әңгіме желісі “стилист” суреткер Жүсіпбек Аймауытовқа ауысып, қайтадан Жайық Бектұров Мағжан Жұмабаев жайындағы жазбасын тебіреніп оқып, “Ақынның Ақан туралы жазған бір әсерлі жеріне келгенде Әлкей көзіне жас алып, тұнжырап кетті. Ақан туралы жазған осы очеркін Мағжан Жұмабаев маған өз үйінде оқыған еді – деп еске алды Әлімхан Ермеков”. (Амантай Сатаев. Төл тарихымыздың тұнығынан. Алматы, “Қайнар”, 2009. 203-204 беттер).

Бірде Мағжанның сыршыл поэзиясы мен Тұран жұртының даңқты тарихын жетік, кемел білетін кемеңгерлігіне ынтызар Ә.Х.Марғұлан деректанушы, жазушы Жайық Бектұровқа: “Мағжан Карелия, Мурман жақта, қысы суық, жазы салқын, жері сызат, тіпті тоң аймақта жүрді ғой. Аяғына сыз өтер деп Ленинградта жүргенімде аяғымдағы галошымды Мағжанға жұбайы Зылиқадан беріп жібердім”, – деген. (“Тағдыры қиын талант” 1961-1986 жылдар).

Академик Ә.Х.Марғұланның Қорқыт Атаға қатысты көл-көсір ой-толғауларына Тұран даласының дарабоз ақыны Мағжанның “Қорқыт” поэмасының (“Шолпан” журналы, 1922 жыл, №2-3) символикалық-фәлсафалық сипаттары себепкер болған болар…

Серік НЕГИМОВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор.