ӨНЕР – АДАМЗАТҚА ОРТАҚ ҚҰНДЫЛЫҚ

Үстіміздегі жылдың шілде айында Грузия мемлекетінің Озургетти қаласында Нодар Думбадзе атындағы IV халықаралық театр фестивалі өткен болатын. Халықаралық шараға Қазақстаннан екі, атап айтқанда, Құдыс Қожамьяров атындағы ұйғыр музыкалық комедия театры мен Сәбит Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық қазақ сазды-драма театрының ұжымы қатысқан болатын. Қос театр төрт аталым бойынша марапатталып, елге үлкен мереймен оралды. Бұл сапардың мақсаты мен маңызы туралы өңіріміздегі қазақ өнерінің ордасы саналатын театрдық директоры Біржан Жалғасбаевты әңгімеге тарттық.

– Біржан Нұрмаханұлы, қазақ театрының тағы бір биік белестен көрінгенін естігенде қатты қуан­дық. Ұжымның Грузияға сапары жайында айтып берсеңіз?

– Біздің театрдың құрылғанына ширек ғасырға жуықтады. Осы уақыт ішінде ұжым еліміздің көптеген қала­ларында, бірқатар шетелдерде бол­ды. Өнер ордасы жақында Грузия еліне барып, талап пен таланттың биік шыңынан көрініп келді. Солтүс­тікқазақстандық өнер ұжымы үшін бұл жақсы көрсеткіш. Нодар Дум­бадзе – грузин әдебиетінің классигі. Оның шығармаларындағы басты тақырып – адами құндылықтар. Бай­қау үміткерлеріне Нодар Думбадзе­нің шығармасын сахналау немесе интерпретациялық қойылым жасау талабы қойылған болатын. Осы са­рында отызға жуық спектакль тамашаланды. Жеті елдің 16 шығармашылық ұжымы өнер көрсетті. Біздің театр Н.Думбадзенің “Кукарача” спектаклін қойды. Бұл – грузин жазу­шысының бірнеше әңгімесінен үзін­ділер алып, сахналанған қойылым. “Кукарача” қойылымы үздік интер­претация” аталымына лайық таныл­ды. Инганы сомдаған Жанар Насы­роваға “Үздік шетел актрисасы” ар­найы аталымы берілді. Бұл біз үшін үлкен жетістік болды. Фестиваль гру­зин жерінде өтіп жатса да, қатысу­шылар қойылымдарын өз ана тілде­рінде сахналады, бұл үздіктерді анықтауда еш кедергісі болған жоқ.

– Грузин сахнасының төрінде қазақ тілінің салтанат құрғаны жағымды жаңалық қой. Көрермен қалай қабылдады?

– Иә, біз грузин жазушысының кейіпкерлерін қазақша сөйлеттік. “Кукарача” қойылымындағы тоғыз әртістің айтар ойын, ішкі жан дүние­сін шетелдік қазылар алқасы олар­дың ойнау шеберліктерінен, іс-қимылдарынан ұқты. Психологиялық бағыттағы қойылымның режиссер­лік тұжырымы ойды нақты жеткізуі мен актерлік ше­берлігі халықаралық деңгейдегі қа­зылар алқасы мен көрермендердің көңілінен шықты. Бұл жетістік ұжым­ға үлкен мотивация беруде. Сыртқа шығып, театрымызды насихаттап, басқа өнер ордаларының қандай бағытта жұмыс істеп жатқанын көріп, өзіміздің деңгеймізді бағалай алдық.

– Мұндай фестивальдар біздің елімізде де аз өткізілмейді. Грузияда ұйымдастырылған мәдени шараның айырмашылығы бар ма?

– Соңғы жылдары театр фести­валь­дары еліміздің түкпір-түкпірінде ұйымдастырылуда. Олардың бірқа­та­рына қатыстық. Бір айта кетерлігі, біздегі өнер додалары сайысқа құ­рылады. Жарыста бір театр екіншісі­нен асып түссем деп талпынады. Менің ойымша, мұндай басқосулар­да бастысы актерлар бір-бірімен танысып, тәжірибе алма­суы керек. Өнер байқауына әртіс жеңу үшін емес, өзінің талан­тын ашу үшін қатысса нұр үстіне нұр. Сонда театр дамиды, өнер биік шың­ға ұмтылады. Грузия фестивалінде соған сөз жеткіздік. Еуразиялық фес­тивальдарда жүлде беру деген мүл­дем жоқ. Қазылар алқасы өнерпаздарды бір-біріне қарсы қоймайды, ке­рісінше бір-бірінің өнерін құрмет­теуге шақырады. Маған осындай ба­ғыт ұнайды. Әр театрдың өзінің ал­ған бағыты болса, сол бағытты сырт көзге бағалатуға осындай фести­вальдер мүмкіндік жасайды. Шет елдерге шығу дамуға серпіліс береді.

– Қазақстаннан барған қос театр қандай марапаттарға ие болғанын толық айта кетсеңіз.

– Фестиваль қорытындысында он алты спектакль іріктеліп, аталым­дар бойынша марапатталды. Бар­лығы сегіз аталымның төртеуі біздің еліміздің өнерпаздарына бұйырды. Шараға қатысқан жеті елдің ара­сында марапатсыз қалғандар да кездесті. Гранпри грузиндердің өзде­рінде қалды. Одан кейінгі “үздік интерпретация” аталымы бізге бе­рілді. Біз өз мәдениетімізді, өнері­мізді, деңгейімізді көрсету үшін бар күш-жігерімізді салдық. Өзіміздің шы­ғармашылық ізденісімізді, әртістік қабілетімізді танытуға тырыстық. Ше­телдік әріптестерімізден тәжірибе алдық, олар бізге қарап сүйсінді.

– Сіздер Н.Думбадзенің бір­неше әңгімесінің негізінде Кукарачо образын сомдағандарыңызды айттыңыз. Бұл бейне несімен қызықты?

– Театр – өмір айнасы, заманның көрінісі. Көрермен өзінің түсінігіне же­ңіл, тіршілігіне жақын оқиғаны жылы қабылдайды. Классика деп таныл­ған дүниелердің құпиясы неде деп ойлайсыз? Оқиға желісі мен айтар ой сонау заманда өтсе де бүгінгі кө­рер­мен оны өз қоғамының көрінісі ре­тінде қабылдауында. Немесе оның бірнеше ортаға таныс әлем болуын­да. Кукарачоны біздің әртістер қа­зақ тілінде орындаса да, қойылым­ның сюжеті, айтар ойы қазақ тілін білмейтін қазылар алқасына түсінік­ті болды. Біріншіден, оқиға желісі, тілі бөлек болса да, ойы кез келген ұлтқа таныс. Ол жерде адамзат үшін мәңгілік жастық, махаббат, бала­лық, адами мінез-құлық ұғымдары бар. Екіншіден, әртістің шеберлігі оқиғаны сөзбен емес көзбен түсінді­ре алуында. Кеңестік заманда он бес одақтас республикаға ортақ түсі­ніктер, ұқсастықтар көп болды. Мұн­дағы басты кейіпкерлердің есімде­рінің кейбірін қазақшалап алсақ та, ерсі көрінген жоқ. Оқиға желісі гру­зиндердің ортасында өтіп жаста да, дәл сондағы кейіпкерлер, қоғамдық түсінік қазақ даласында да орын алады. Сондықтан ондағы айтылар ойды, оқиға желісін қазақтың қоғамы­на лайықтап орындауымыз қойы­лымның мазмұнын тереңдете түспе­се, еш кеміткен жоқ. “Кукарачо” гру­зин ұлтының өмір салтына негізде­ліп жазылса да, әртістеріміз оны қа­зақ қоғамындағы тіршілік көріністері ретінде көз алдымызға елестете ойнады. Қазылар алқасы мен грузин көрермендері актерлердің екпінді ойынынан үлкен әсер алды. Сәтті шықты. Өйткені жастық шақ, ұрпақ тәр­биесі, махаббат тақырыбы қай ұлттың болмасын өмір сүру салтын­да бар ұғымдар.

– Басты рөлдердің бірі – Ин­га­ны сомдаған Жанар Насырованы талантты актриса ретінде білеміз. Өнер иесі өзіне артылған жауап­кер­шіліктің үдесінен шықты ма? Сіздің бағаңыз қандай?

– Жанардың жүлделі оралуы – еңбегінің жемісі. Әдетте фес­тивальді ұйымдастырған кезде ата­лымдар алдын ала белгілі болады. Сол аталымға қарай жеңімпаздар таңдалады. Бұл байқауда “Үздік ше­тел актрисасы” деген аталым жоқ бо­латын. Қазылар алқасы Жанардың ойнау шеберлігін жоғары бағалап, бұл марапатты аталымдар тізіміне шара барысында қосты. Бастапқыда Жанар Насырова Марго деген кейіп­керді сомдайтын болған. Жол жүруі­мізге аз уақыт қалғанда режиссер оған басты кейіпкер Инганы ойнай­сың деді. Барзу Абдураззаков Жа­нардың Инганың образын алып шығатынына сенді. Сенім ақталды, ол үздік шетел актрисасы атанды. Бұл жеңіс, ең алдымен, Жа­нардың театрға, өз мамандығына деген ерекше махаббатының дәлелі. Жанармен қатарлас Гүлдана Асқа­рова, Мақпал Серкебаева, Құртқа Мусина сияқты актрисаларымыз сахнаға шықты. Шеберліктеріне көрермендер тұр­мақ, өзім де жиі таңданамын. Соның ішінде Жанар өзінің тапқырлығы, ізденімпаздығы, актерлік ше­берлігі, ішкі әлемінің тереңдігі, пьесаны толықтай түсіне білгендігінің арқасында бір деммен Инганың бейнесін лайықты сомдап шықты.

– Өнер – адамзатқа ортақ құндылық. Ол ұлтқа, тілге, дінге, жынысқа бөлінбейді. Десек те грузиндердің қазақ тіліндегі қойылымды ерекше ықыласпен тамашалағанына тәнті болуда­мын. Мұның өзі өнерде тілдік ше­кара жоқ екенін аңғартпай ма?

– Тілді түсінетін көрерменнің ал­дында тақырыпты ашу әлдеқайда же­ңіл. Қозғалыс пен дыбыс бір-бірін толықтырып тұрады. Ал егер көрер­мен сөзіңді түсінбесе, әртіс оған жан дүниесін паш етуі керек. Грузиядағы қойылым кезінде қазылар алқасы сахнаға жап-жақын отырды. Олар әртістің әр қимылын, көзқарасын, бет-әлпетіндегі өзгерісті аңдып отырды. Көзге қарап оқиғаның желі­сін түсінді. Соны түсіндіре білу өнер иелерінен асқан шеберлікті талап етті. Жанардың тұнық көзқарасы, театр өнеріне деген махаббаты қа­зылар алқасы көргісі келіп отырған дүниені олардың алдына жайып салды. Жанардың маған ұнайтын тағы бір қасиеті – қолға алған ісін аяғына дейін жеткізбей тыным тап­пайтындығы. Шебер өнерпаздың бойында табылатын көп қасиет онда бар. Сондай-ақ Асылхан Разиевтің ше­берлігін де ерекше атап өткім келеді. Кез келген қойылымда бас­қаларды артына ерте білетін көш­басшы болады. Асылхан – сондай әртістің бірі

– Әртістің қабілетін танитын бірден бір маман – режиссер. “Ку­карачо” қойылымының режиссе­рі – Барзу Абдураззаков. Ол кісі туралы да айтып өтсеңіз.

– Барзу Абдураззаков – театр әлеміндегі мықтылардың бірі. Тә­жіктің атақты режиссерімен біздің театр шығармашылық байланыс орнат­қалы қашан. Ол кісі қойылымды халықаралық аренаға шығару үшін ұжымды бір мақсатқа ұйыта білді. Режиссердің артықшылығы оның әртістерді психологиялық тұрғыда дайындай білуінде. Қойылым кейіп­керлерін сомдайтын өнерпаздарға дұрыс бағыт берілсе, спектакль де өзінің мақсатына жетеді. Режиссер мен актерлердің ортасында көзге көрінбейтін, жүрекпен ұғынатын бір байланыс болады. Шетелдік әріпте­сіміз соны қалыптастыра білген.

– Сәбит Мұқанов атындағы облыстық қазақ сазды-драма театрына сырттан режиссер ша­қы­ру ісі бір жолға қойылған. Ме­нің ойымша, бұл актерлердің қа­білеттерін саралауға жәрдемде­сетін жақсы үрдіс. Дегенмен, осы тұста “Театрдың өз режиссері қайда?” деген тағы бір сауал туындайды.

– Театрды дамыту үшін сырттан режиссер шақыру әлемдік практикада бар. Басқа ұжымнан келген адамның көзқарасында да, жұмыс істеу техникасында да өзгешелік бо­лады. Жаңашылдыққа ұмтылу үшін біз де сырттан өнерпаздар тарта­мыз. Бұл мәселе ұжыммен ақылда­са отырып шешіледі. Ең алдымен, режиссердің деңгейі мен тәжірибесі­нің молдығына сүйенеміз. Театр – өмір, қозғалыс. Ол өз қазанында ғана қайнап жата берсе, әртістер қарайып қалады деген де түсінік бар. Грузия фестивалінде Түркиядан келген Құбылай деген азаматпен таныстық. Оның Ыстамбұлда өз ор­тасы, өзінің ұйымдастыратын бай­қау­лары бар. Болашақта сол кісімен қарым-қатынасты нығайтуды көздеп отырмыз. Ол Ыстамбұлдағы бір фес­тивальдің жетекшісі. Өзі қатысып жүрген байқауларға бізді де тарта­тынын айтты.

– Жаңашылдыққа ұмтылу кез келген ұжымды алға жетелейді ғой. Қаламыздың қақ ортасында бой көтерген жаңа ғимарат та сіз­дердің шабыттарыңызға шабыт қосқандайма қалай?

– Театрымыздың ғимараты жа­ңарып, үлкен мүмкіндіктерге жол ашы­луда. Енді өзімізге отандық, ше­телдік театрларды гастрольге шақы­ра аламыз. Мәселен, Башқұртстанның театры біздің өңірімізге келуді жоспарлап отыр. Кең әрі жа­рық ғимаратта форумдар мен фес­тивальдер өткізуге мүмкіндік мол. Көрермендер сыйымдылығы да есе­ленді.

Бүгінде театрдың көркемдік ке­ңесі құрған жоспармен жұмыс істеп жатырмыз. Ол жоспар көрермен­дердің сұранысы мен қызығушылы­ғы негізінде жасалды. Жылда ре­пертуарға бір классика, бір комедия­лық шығарма, балаларға арналған бір-екі ертегі, қоғамдағы өзекті мә­селені көтерген драмалық қойылым қосуға тырысамыз. Биыл Ғабит Мү­сі­реповтің “Ұлпан” шығармасы сах­наланады. Ол үшін Астанадағы Қ.Қуанышбаев атындағы мемле­кеттік академиялық қазақ музыка­лық-драма театрының режиссеры Болат Тұзақовты шақырдық. Бұл классикалық туынды. Ұлпан обра­зын қазақ қыздарына, әпкелеріміз бен қарындастарымызға үлгі еткіміз келеді. Алдағы жаңа театр маусы­мын осы қойылыммен ашуды жоспарлап отырмыз. Жыл соңына дейін А.Чеховтың “Шағала” деген туындысын сахналауды көздеудеміз. Театрымызда қызмет істеген режис­сер Фархат Молдағалиевті, Астана­дағы Әзірбайжан Мамбетов атын­дағы комедия театрының көркемдік жетекшісі Ұлан Мырзаны да өнер ордасына шақыру – осы жыл­дың жоспары. Биыл біздің театрға жиырмаға жуық жас өнерпаз келеді деп күтілуде. Жыл басында Т.Жүрге­нов атындағы өнер академиясының бір топ студенті дуальдық оқыту жүйесі бойынша біздің театрда өздерінің дипломдық жұмыстарын сәтті қорғады. Солардың жартысы қайтып оралмақшы. Астанадағы “Шабыт” ұлттық өнер академиясы­ның төрт студенті бізге келіп, дип­ломдарын қорғайды. Жергілікті кол­леджді бітірген екі түлекті жұмысқа қабылдадық. Биыл қазан айында Темірбек Жүргеновтің туғанына 125 жыл толуына орай ұйымдастыры­латын республикалық театр фести­валі бізде өткізілмекші.

Грузия фестивалінде Португа­лия, Түркия, Әзірбайжан, Испания, Кипр елдерінің театр сыншылары біздің ұжымға жоғары баға берді. Біз одан да биік белестерге жеткіміз келеді. Театр – адам жанының ру­хани азығы. Театрдың қоғам үшін ма­ңыздылығына бірнеше тұжырым жасауға болады. Алысқа бармай-ақ әрқайсымыз жақсы білетін панде­мия кезін еске алайықшы. Басқаларды қайдам, өзіміздің қазақ бауырлар осы пандемиядан кейін рухани азық іздей бастады, көрермендеріміздің қатары артты. Өздерінің қандай спектакльдер көргісі келетінін айтып, байланысқа шықты. Біздің міндетіміз – көрермендеріміздің рухани шөлін қандыру.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен

Гүлгүл ҚУАТҚЫЗЫ

“Soltüstık Qazaqstan”.