“ӘКЕ, АНАМДЫ ҰРМАШЫ!”

Елімізде жыл сайын жақын адамының қолынан 500-ге жуық қыз-келіншек көз жұмып, полицияға жан ұшыра шырқырап көмек сұраған нәзік жандардан 100 мыңнан астам қоңырау түседі. Соңғы бес жылда тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша өтініштер саны үш есеге артқан.

Биылдан бастап еліміздегі өзекті мәселелердің біріне айналған отба­сы­лық-тұрмыстық зорлық-зомбылық­қа қатысты қолданыстағы кодекс баптары қатаңдатылды. Облыстық полиция департаменті берген ақпа­ратқа сәйкес, біздің өңірімізде биыл­ғы жылдың ішінде 813 отба­сылық-тұрмыстық құқық бұзушылық тірке­ліп, 205 адам әкімшілік қамауға алы­ныпты.

Отбасындағы жанжалдан баста­лып, зорлық-зомбылыққа ұласатын әрекеттерден зәбір көретіндердің басым бөлігі – балалар мен 26-45 жас аралығындағы әйелдер. Қыл­мыс­тық статистика бойынша соңғы үш жылда тұрмыстық әлімжеттік көр­ген әйелдердің көрсеткіші 25 пайыз­ға артқан. Әйелдер мен балаларды ұрып-соғу, зорлау, өлтіру сияқты қо­ғамды алаңдататын ең ауыр қыл­мыстар туралы үнемі естиміз де бізге қатысы жоқтай күнделікті тірлігімізді жалғастырып жүре береміз. Бұл – шындық. Осылайша қоғам қалыпты өмірін өткізіп жатқанда, күн сайын өзіміз тұратын үйдің ішінде, бәлкім ту сыртында, я қараңғы бұрылыстарда ешкімге байқалмайтын зорлық-зомбылық оқиғалары орын алуда.

Құқықтық мемлекет болып са­нал­ғаны­мыз­бен, әйелге күш көрсет­кен адамға “олай жасауға болмайды” деген ескертумен шектелетініміз өкінішті. Бізде де әйеліне қол көтеріп, соққыға жыққан ер адамға заңмен жаза белгіленген. Алайда ол заңның орындалуында солқылдақтық бар. “Ата Заңымызда қылмыстық жазаға тарту туралы арнайы бап бар. Өкі­нішке қарай, ол құқықты қыз-келін­шектер көбінесе пайдалана бермей­ді. Әйелдерден бөлек, мүмкіндігі шек­теулі адамдар, қариялар мен бала­лар да зорлық-зомбылықтың құрба­ны болып жатыр. Әрбір азаматтың құқықтық тұрғыдан сауатты болуы ғана осындай зорлық-зомбылық жасау әрекетінің алдын алады”, – дейді адвокат Ләззат Ахатова.

Отбасылық зорлық-зомбылыққа психологиялық тұрғыдан қарасақ, соққыға жыққан еркектің де, соққыға жығылған әйелдің де психикасында проблема бар деп қарауды ұсынады психолог Анар Жұманбайқызы. “От­ба­сылық ұрыс-төбелесте балалар зорлық-зомбылық құрбаны болып қа­на қоймай, сондай сұмдық жағ­дайдың тікелей куәгеріне айналуда. Әкесі анасын ұрып-соғып жатқанда баласы жанында тұрады, салдары­нан сәбидің психикасы бұзылады. Өкі­нішке қарай, сондай отбасынан шыққан ұл-қыздар күні ертең дәл осындай зорлық-зомбылықты қа­лып­ты деп қабылдайтын түсінікке ие болатыны тағы бар. Бүгін ұл-қызына зорлық-зомбылықтың заңға да, адам­­гершілік қасиетке де кереғар екенін айтып түсіндіру үшін, ең ал­дымен, ата-ананың өзі үлгі көрсетуге тиіс. Сонда ғана келешекте зорлық-зомбылық түрлері азаяр еді”, – деген психолог біздің арнайы сауалымызға бала үйдегі көргенін, алған тәрбиесін өмірде қолданатынын жеткізді.

Отбасындағы зорлық-зомбылыққа әлеуметтік-экономикалық жағ­дайлар да көп әсер етеді. Одан бө­лек ішімдікпен есірткіге тәуел­ділер де отбасының шырқын бұзады. Сон­дықтан да елімізде отбасылардың ажырасуы өте жоғары көрсеткішке ие болып тұр.

Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың көбейіп кетуінің тағы бір себебі – күш көрсететін еркектерді оңалтып, бейімдейтін орталықтар­дың жоқтығы. “Ал кейбір учаскелік по­лицейлер өз міндетін дұрыс атқар­майды, айналып келіп жәбір көрген әйелден “кешірім бер, ер адамды сыйламайсың ба?” деп оларды ары­зын қайтарып алуға үгіттейді. Мұнан басқа әйелге жасалатын туған-туыстың “ел-жұрттан ұят, еркек қой, ештеңе етпейді” деп басталатын қысымы да жоқ емес. Өзім танитын бірнеше келіншектің 50-60 жасында да жұбайынан таяқ жеп, көзі көгеріп жүретінін білемін. “Неге бұлай?” деген сауалыма “балаларым үшін амал жоқ, көнемін ғой. Жас кезде ажырасып кеткім келсе де, ата-ана, ағайын-туыстың сөзін аттай алма­дым. Ұят дедік, көндік”, – деген жауап алғанмын.

Меніңше, зорлық-зомбылықтың бастауы – адамға жас кезден тәр­биенің дұрыс берілмеуінде. Басқа ұлтты қайдам, біздің қазақта дүниеге ұл келген сәттен бастап оған ерек­шелік статусы қоса беріледі. Ұрпақ жалғаушы деп ұлды дәріптейтініміз сонша, шектен шығарып жіберетініміз бар. Үйдің бүкіл тірлігін қыз­дың мойнына асып, барған жерінде пысық келін болсын дей отырып, кәдімгі көнбіс күңге айналдырып жібергенімізді байқамаймыз. Бүкіл мақал-мәтел, ырым-тыйымдарды ақ­тарып шығыңызшы, 70-80 пайызы қызды тәрбиелеуге бағытталған. “Қызға қырық үйден тыйым” деп басталатын әрбір нақыл сөз ұл­дарды есіртіп жатқан жоқ па, қалай ойлайсыз?” – дейді бізбен әңгімелес­кен тіл маманы, әдебиетші Айнұр Аб­дулхаева.

Президент Қасым-Жомарт То­қаев халыққа арнаған былтырғы Жол­дауында отбасылық зорлық-зомбылыққа қатысты: “Отбасында ойран салатындар жазаға тартыл­маса, олар одан бетер басынып ке­теді. Ал жапа шеккендер мүлдем қор­ғаусыз қалады. Мұндай әрекеттер үшін жазаны күшейтетін кез келді деп санаймын. Зардап шеккен жан­дар елдің сөзінен немесе біреудің қысым жасауынан қорықпауы қажет. Сондықтан полиция қызметкерлері олармен өте мұқият жұмыс жүргізіп, тиісті шаралар қолдануы керек”, – деп зорлық-зомбылыққа қатысты жа­заны күшейтуді тапсырған болатын.

“Соған байланысты елімізде отбасылық зорлық-зомбылықтың ал­дын алу үшін жауапкершілік қатаң­датылып, зорлықшымен профилак­тикалық жұмыс жүргізу реті әзірлен­ді. Отбасында зорлық көрсеткен адамдар үшін Әкімшілік құқық бұзу­шылық туралы кодексте арнайы бап­тар белгіленген. Тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсеткен жәбір­леуші 20 тәулікке дейін қамауға алынады. Ал егер денсаулыққа орта­ша не ауыр дәрежеде зиян келтірсе, Қылмыстық кодекстің 106-107 бап­тары бойынша жауапкершілікке тар­тылады”, – дей­ді облыстық полиция департа­менті бастығының бірінші орынба­сары Қанат Айтбаев.

Әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау республикалық тобының инс­пекторы Гүлмира Шрахметоваға хабарласқанымызда, тұрмыстық зор­лық-зомбылықтың басты себебі­нің бірі – от­басындағы адамдардың дұ­рыс қа­рым-қатынас жасай алмауы, сөй­лесу мен түсінісу мәдениетінің жоқ­тығы екенін алға тартты. Отбасы құндылығының азаюы, әке беделінің түсуі, анаға деген сый-құрметтің жо­ғалуы, ерлі-зайып­тылардың бір-бірі­не деген құрметі болмауынан ша­ңы­рақта ұрыс-керіс пайда болады.

Екінші бір себебі – әйелге қол кө­теру мәселесіне қатысты ер азамат­тар­дың пікірі әралуан. Кейбірі қыз-келіншектердің өздері еркектің ашуын тудырып, соққыға жығуға мәж­бүрлейді десе, енді бірі ішімдіктің салдарынан зорлық-зомбылық орын алуы мүмкін дегенді алға тартады. Отбасылық зорлық-зомбылық ерлі-зайыптының арасында болғанымен, оған куәгер ретінде бала-шағаның да қатысаты­нын көбінесе ескермейміз. “Әкем мен үшін мінсіз идеал болды. Әкемді анамнан артық жақсы көрдім. Алай­да осынау сүйіспеншілігім бір сәтте сөнді. Әкем анама қол көтерді. Бәл­кім, сол кезде анам әкемнің ашуына қатты тиген болар. Кінә анамда шы­ғар. Бірақ қалай десек те, әкемнің қол көтеруге қақысы жоқ еді. Қандай жағдай болмасын, ұл-қызын дүниеге әкелген, бар қиыншылықты бірге кө­теріскен, өмірлік серігім деп таңда­ған әйелге қол көтеруі – әкем­нің әл­сіздігі деп санаймын. Арқа сүйе­рім, қорғаным деген әкем осын­дай әл­сіздік танытты. Көп ұзамай, ата-анам ажырасты. Кейбіреулер “бір ұрғанға ажырасты” деп анамды кінәләді. Алайда анам дұрыс жаса­ды деп ойлаймын. Өйткені бір қол көтерген адам екінші рет те бұл әрекетін қайталайды. Ал ең басты­сы, жақсы көретін, құрметтейтін әйе­ліне еркек қол көтермейді”, – деп сырымен бөліскен петропавлдық 20 жасар бойжеткен Айдана Сарыбай әкесінің сол әреке­тінен кейін еркек атаулыдан қорқа­тынын, оларға сен­бейтінін, тұрмыс құ­руға еш ниеті жоқ екенін жасыр­мады.

Өкінішке қарай, зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдердің 40 па­йызы күйеулеріне қайтып барады екен. Атын газетте өзгертіп беруді өтін­ген Шал ақын ауданының тұрғы­ны Самал Қанатқызы небәрі 31 жас­та. “Тұрмыс құрғаныма 10 жыл бол­ды. Үш балам бар. Жұбайым жиі қол көтереді. Бір рет полиция шақырып, шағымдандым. Алайда бірер сағат­тан кейін үйге оралған жұбайым қай­тадан таяқтың астына алды. Ата-анама хабарластым. “Кеткен қыз – шиден тысқары”. Отбасылық мәсе­ле­­ңе араластырма. Ақылды әйел күйеуінен таяқ жемейді!” деген жауап алдым. Сол оқиғадан кейін ешкімге шағымданбауға сөз бердім өзіме. Тағдырым ғой, қолдан келер шара жоқ”, – дейді ол.

Отбасындағы зорлық-зомбылық ешқашан жабулы күйінде қалмауы керек. Өйткені отбасылық зорлық-зомбылық тек шағын отбасылардың ғана емес бүкіл қоғамның пробле­масы. Осынау түсінікті ұл-қызымыздың санасына ерте жастан сіңіруге тиіспіз. Әрбір үшінші отбасындағы әйел тұрмыстық зорлық-зомбылық көреді. Әрбір алтыншы бала, яғни бір миллион сәби тұрмыстық зорлық-зомбылықтың куәсі болады. Зорлық-зомбылық бойынша шағымдардың тек 40 пайызы ғана сотқа жетеді. Зәбір көрсетушілердің 39 пайызы ғана 2 сағаттан 3 тәулікке дейін әкімшілік қамауға алынады.

“Біздің елімізде агрессормен жұмыс істеу жайлы арнайы заң да бар. Отбасындағы зорлық бойынша 13 бап қарастырылған. Онда меди­ци­налық мекемелер күш қолданған адаммен жұмыс істеуге міндетті деп анық көрсетілген. Агрессормен жұ­мыс жүргізуді әрі қарай жақсартып, дамытуымыз керек. Егер статисти­каға қарасақ, балалардың 61 пайызы зорлық-зомбылықтан зардап ше­геді”, – дейді телефон арқылы сөй­лескенімізде республикалық “Дағда­рыс” орталықтары одағының басқар­ма басшысы Зульфия Байсақова.

Елімізде зорлық-зомбылыққа қарсы күреске жыл сайын 4,5 мил­лиард теңге жұмсалады. Олардың басым бөлігі құқық қорғау органдары мен сот істеріне бағытталады. Ал 15 пайызы дағдарыс орталықтарына бөлінеді екен. Өкінішке қарай, әзірге ауыз толтырып айтарлық үлкен нәтиже болмай тұр.

Меруерт КЕҢЕСБЕКҚЫЗЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.