Хамзат ҚАЖЫМҰРАТҰЛЫ: “ДІН – ҰСТАЙ АЛСАҢ ҚАСИЕТ…”

– Хамзат Қажымұратұлы, мұсылмандар үшін қасиетті са­налатын Рамазан айының бас­талуымен құттықтаймын! Әң­гімеміздің әлқиссасын осы та­қырып төңірегінде бастасақ. Оразаны тамақтан ғана тыйы­лу деп түсінетіндер көп. Неге?

– Ораза араб тілінде “саум” деп аталады. Саум сөзінің тілдік ма­ғынасы барлық нәрседен ты­йылу деген ұғымды берсе, ша­ри­ғаттағы мағынасы – таң атқан­нан күн батқанға дейін ораза ниеті­мен ішіп-жеуден тыйылу де­генді біл­діреді. Рамазан айын­да­ғы ора­за балиғатқа жеткен әрбір ер мен әйел мұсылманға парыз. Намаз сияқты ол да жекелей па­рыз етіл­ген ғибадат болғандық­тан бі­реу үшін біреу ораза тұта ал­май­ды. Алла Тағала Құран Кә­рімде “Бақара” сүресінің 183-ая­тында: “Уа, иман келтіргендер! Сендер­ден бұрынғы үмметтерге ораза парыз етілгендей, сендер­ге де па­рыз етілді. Бәлкім сақта­нарсың­дар. Санаулы күндерде”, – де­ген. Ниетсіз ораза дұрыс бол­май­ды. Кез келген адам ораза тұ­ту­­дан бұрын жүрекпен ниет етуі тиіс. Әбу Ханифа мазхабы бо­йын­ша Рамазан айының басын­да ниет ету сол қасиетті ай үшін жет­кілікті болып есептелінеді, қа­ласа күнделікті ниет етуге де бо­ла­ды. Ешқандай ниетсіз күні бо­йы аш жүру оразаға жатпай­ды. Ал оразаның уақытына кел­сек, сəресі таң намазының уа­қытына дейін болады да, ақшам намазы­ның уақытында ауыз ашылады.

– Аға буын өкілдері та­ра­пы­нан “дін мамандарының уа­ғыз-насихаты қазіргі өмір құ­былыстарымен мүлдем үй­лес­­пейді”, “имамдар о дүние­мен, тозақ отымен қорқыта бе­реді”, – деген сынды жиі естіп қа­лып жатамыз. Дін маман­дары қоғамдағы мәселелерді жері­не жеткізіп айта алмайды де­ген пікір де бар. Сіз бұған не ай­тар едіңіз?

– Имам халықтың рухания­ты­на жауапты адам ғой. Сондықтан халық имамның бойынан бірегей құнды­лық­тар, яғни көркем мінез­ді, әдептілікті, парасатты­лық­ты, зеректікті, білімді­лік­ті көргісі ке­ле­ді. Бірақ біздің имам­дары­мыз­дың барлығы дерлік бұл та­лап­тарға жауап бере алмайды. Оның алғашқы себебін білім са­па­сымен байланыстырар едім. Өңір имам­да­ры­ның он үш пайы­зы ғана жоғары бі­лімді. Енді біз олардан діни түсінікті, Құран аят­та­рын, хадистерді, ғалымдар­дың пәл­сапаларын қазіргі қо­ғамның мәселе­сімен, халқымыз­дың мінез пайымы­мен үндестіре сөйле деп қалай талап етеміз. Кей­де жұма намазына дейін ай­тылатын уағыздардың өзі көңіл­ден шықпай жатады. Олар өзде­рі оқыған ғалымдардың айтқан ойларын дәл­ме-дәл жеткізуге ты­рысады. Әрине оның бәрі дұ­рыс. Қоғамның көңілі толмай тұрға­нын өзіміз де сезе­міз. Екінші мә­се­ле, имамдардың бар­­лығы бір­дей көркем сөзге кел­ген­де алда­рына жан салмас ше­шен емес еке­нін ескеруіміз ке­рек. Ислам­ның қай саласын бол­масын жетік меңгер­ген ғалым­дар жоқ емес, бар арамыз­да. Бі­рақ олардың көбі білгенін елге үй­ретуге кел­генде сүрініп жатады.

– Екі ауыз сөзбен түйіп ай­та­тын қазақ “Аңқау елге – арам­за молда”, “Дүмше молда дін бұзар” дейді. Қазір не көп, уағыз айтушылар көп. Әлеу­меттік желіні аша қалсақ, мұға­лімнің де, сатушының да, бло­гердің де, әншінің де дін ту­ралы айтып отырғанын кез­дес­­тіреміз. Бұған не себеп?

– Ол рас. Менің ойымша мұ­ның бір себебі бар. Исламда – бәрі түсінікті. Құран аяттарында мұ­сылманның парызы, қалай өмір сүру қажеттігі барлығы тай­ға таңба басқандай жазылған. Ешқандай зерттеуді қажет етпей­тін уағызды айту кез келген адам үшін оңай саналуы мүмкін. Шын­дығында олай емес. Сол себепті Қазақстан мұсыл­мандары діни басқармасы жуыр­да уағыз айту­ға білім-білігі жете­тін ғалымдар­дың тізімін бекітті. Солардың қа­тарында өзіміздің өңірімізден бір­неше ұстаз бар.

– “Ғылым мен дін – егіз ұғым” дейміз. Алайда соңғы жылдары екеуінің арасында белгілі бір қайшылықтар орын алуда. Бұл турасында айтар ойыңыз?

– Қазіргі қоғамда дінді жоққа шы­ғарып, дінді заман доңғала­ғы­на оратылып, елдің өркендеуі­не кедергі келтіретін процесс ре­тінде қарайтындар бар. Сөзіме тұздық болу үшін мынадай бір мы­сал келтірейін. Өткен ғасыр­дың 90-жылдарында өмір сүрген мысыр­лық Мұхамбет Ғазали де­ген ға­лым осы мәселе турасын­да бы­лай деген: “Неге мұсылман елде­рі ғылым-техника жағынан өзге ел­дерден артта қалуда? Ке­рісін­ше ислам дінінен артта жүр­ген Еуропа елдерінің алға шы­ғуы­ның себебі неде? Екеуін ар­қа­ла­рында жүгі бар есек деп алайық. Біреуінің арқасына це­мент тиел­ген, екіншісінің арқа­сын­да – тұз. Тұз арқалаған есек Еу­ропа елде­рі болса, цемент ар­қалаған есек мұсылман елдері. Олардың ар­қа­лаған жүктерін ұс­танған дінде­рі делік. Жолда ал­дарынан үлкен өзен кезігеді, тұз арқалаған есек суды кешіп өт­кенде арқалаған жүгі жеңілдеп бойы сергиді. Мұ­ны көрген екінші есек те суға тү­сіп, бойын сергітіп ал­ғысы келеді, бірақ оның жүгі ке­рісінше ауыр тартып, суға шөгіп кетеді. Бұдан алар сабағымыз, кезіндегі еуро­па­лықтардың ұс­танған діндері бұзылған еді. Олар дінін таста­ған­нан кейін қа­рыштап дами бас­тады. Ал мұ­сыл­мандардың діні ақи­қат еді, олар діннен алыстап еді, қоғам­ның соңында қалып опат болды”. Демек мұсылман ел­дерінің да­мымауының бірден-бір себебі, дұ­рыс бағытқа жол сілте­ген ислам­ды адал ұстамай, амал етуді ұмытқандығы. Құран Кәрім­нің бі­рін­ші аятында “намаз оқы, зекет бер” делінбеген. Қасиетті кі­тап “Оқы” деген сөзден бастала­ды. Демек нағыз мұсылманға ке­регі – оқу, іздену. Олардың ғы­лым­­ның кез келген саласында ең­бек сіңіруге мүмкіндігі бар. Ал­ғашқы медицинаны, алғашқы уни­вер­­ситетті, жаратылыс заңды­лық­та­рын бірінші болып мұсыл­мандар та­ратқан. Қоғамның да­мы­май жатқандығына діннің еш қатысы жоқ, оған адамдардың өз­дері кі­нәлі. Біз дінді әлі күнге то­лықтай зерттеп білмедік. Кейде Абай Құ­нанбаев пен Шәкәрім Құ­дайбер­діұлының кейбір ғақлия­лы сөз­дерінің мағынасын ұғына ал­май жатамыз. Қазақтың діні – Абайда тұр. Нағыз діндар адам – ғы­лым-білімге ұмтылған, өзін күн са­йын дамытып отыратын, жа­ңа­лық­қа жаны құмар, бір күні екін­­ші­сіне ұқсамайтын адам де­ген сөз.

– Қазір, шыны керек, дін пай­да құ­ралына айналып бара жатқан сияқты. Исламның атын жамылып, жұртқа ақыл айтатындар, психоло­гиялық тренинг өткізетіндер, қор құ­ра­тындар көбейді. Бірдеңе деп уәж айтсаң болды, жаттап ал­ған бірне­ше сүре мен аяттар­ды қарсы құрал ретінде пайда­ланады. Бұған сіздің көзқара­сыңыз қандай? Өз басым ис­лам ұғымын адал еңбек деген қағи­датпен ұштастырамын. Кез келген мәселенің төркіні адал еңбекте жатыр емес пе?

– Біздің ата дініміз харам жол­мен пайда табуды дұрыс деп са­намайды. Дін – ұстай алсаң қасиет, ұстай алмасаң – қасірет. Өкініштісі сол, бүгінде ақша үшін ис­ламды пайдаланып жүрген жандар­дың қатары артып отыр. Олардың дені – психологтар. Әри­не кез келген ғы­лым ис­лам­мен байланысты. Пси­хо­ло­гия да солай. Алайда солай екен деп дінді қолжаулыққа айналды­руға бол­майды ғой. Психология – бө­лек мамандық. Оған аят, ха­дис­терді тық­па­лаудың қажеті жоқ. Исламның өзін толықтай мең­геру үшін адамның бір ғұмы­ры аздық етеді. Исламның пәл­са­пасы, заңдары, Құраны, тәм­сірі, ша­ри­ғаты, тағысын тағыла­ры бар. Сон­дықтан оған жеңіл қарауға, кез келген ортада ата дініміз туралы сөз айтуға бол­май­ды. Ол үшін адамда терең білім болу керек.

Ақша, табыс табу жағына келетін болсақ, оның да екі тұсы бар. Кезінде елордада араб тілін үй­рету курсын аштық. Алғашын­да тегін өткізіп едік. Оған ешкім қатыспады. Ақылы қылып едік, үйірмеге келушілер саны көбейіп кетті. Психологиялық тренинг­тер­дің ұйымдастырылғанына өз басым қар­сы емеспін. Олар ашкөздік, пайда табушылық мақ­сатта өткізсе, ол бөлек әңгіме.

– Мешітте неке қидырып, арада көп уақыт өтпей ажыра­сатындар туралы не айтар еді­ңіз? Мешітке келіп неке қиды­рудың ерекшелігі неде?

– Дінде неке қию міндетті амалдардың бірі болып санала­ды. Ол тек имамның, куәгерлер­дің қатысуымен жүзеге асы­ры­ла­тын амал емес. Астарында ақы­ретімізге азық боларлық сауапты іс жатыр. Ер мен әйелге некесіз жа­қындасуға шариғатта қатаң ты­йым салынған. Мұндағы ең бас­­ты мақсат – олардың ерлі-за­йып­ты екенін көрсету. Ер адам­ның қа­сында жүрген әйелдің жәй адам емес, ер жігіттің өмірлік жа­ры екенін халыққа жария ету. Біз­дегі неке куәлігі тек естелік ре­тін­де ғана беріледі, оның ешқан­дай заң­дық негізі жоқ. Неке қи­дыруға келген жастарға бұл мә­селені түсіндіріп айтамыз.

– Қоғам қанша жерден да­мып, адамдардың санасы оянған десек те, кей жандар әлі де бол­са бақсы-балгер­лер­ге жү­гіне­ді. Бұл қанша­лық­ты дұрыс?

– Мұндай адамдарды рухани тұрғыда өзіндік ұстаны­мы жоқ, жеке ой-пікірі қалыптас­паған, бас­қалардың ығына жығыла беретін пенделер қатары­нан деуге бола­ды. Шариғат тілі­мен айтқанда бақ­сы-балгерге бару күнә, ал оған сен­гендер дін­нен шы­­ғып кетеді бол­маса үлкен кү­нәға батып, 40 күн бойы дұғасы қа­был болмай­ды. Шариғаты­мыз­да ада екі әлем бар. Руха­ни тұр­­ғыдан әлсіз, күнәға батқан адам­дар­дың бойын жындар тез жиек­тейді. Мәселен, адамдар ашу­лан­ған сәтте өзінің не айтып не қой­­ғанын білмей жатады, бол­ма­са “жыным келіп тұр”, – дейді, мұ­ның барлығы қо­ғамда болып жат­қан құбылыстың әсерінен. Жын­дар­дымдар жә­не жындар деп ата­латын өмір сүру уақыты адам­дар­ға қарағанда ұзақ бола­ды. Адамдар орташа есеппен 70 жыл өмір сүреді де­сек, жындар­дікі мың жылға дейін баруы мүм­кін. Кей жұртшылық бұны миф ре­тін­де қарастырады, бірақ олар адам­­дар­мен қатар өмір сүріп жатыр.

– Киім кию мәдениеті кли­мат ерекшелігіне байла­ныс­ты қалыптасқан дағды еке­ні бел­гі­лі. Жасыл алқап жайла­ған қо­ңыржай белдеуде өмір сүрсек те кей жастарымыз тұ­ла бо­йын тұмшалап жүреді, бұл оның діндәр екеніне өлшем бе сонда?

– Ата дінімізде нәзік жандар­дың әурет жерлерін жауып жүру­лері қажеттігі айтылған. Ислам­ның бұл талабы өткен ғасырдың 20-30-жылдарына дейін сақтал­ды. Бастарына кимешек киген, етек-жеңі кең көйлек киген апа-әжелерімізден тәлім алдық. Ал хиджабқа келетін болсақ, ол – діни сенімнен туындайтын киім үлгісі. Бұл киімдердің қазақтың дәстүрлі киіміне ешбір ұқсасты­ғы немесе қатысы жоқ. Керісін­ше, хиджабтың араб-парсылардың ұлттық дәстүрлі киіміне қатыстылығы бірден білініп тұра­ды. Қазақ қызының өзіміздің ұл­тымыздың дәстүр-салты бойын­ша киінгені ғажап емес пе!?

– Ас беру мәселесін қозға­ған­ды жөн көріп отырмын. Кісі қайтқан үйде қазан-қазан ет асылып, аста-төк дастарқан жа­йы­латын жайттар көп кез­де­седі. “Қаралы үйде қазан асыл­майды”, – деген сөздің төр­кінін орындауға келгенде неге енжармыз?

– Ысырапшылдықты, даңға­за­лық пен даңғойлықты дініміз құптамайды. Оны Президенті­міз­дің өзі де айтты. Қайсібір жыл­дары дұға, бата дастарқаны­ның мәзірін бекіттік. Тұрғындардың кө­бі етті турап беруді үйренді. Кі­сі қайтқан үйде қазан асылмай­тынын ұғындыру қиынға соғып тұр. Қазақта жетісі, қырқы, жыл­ды­ғы деген дәстүрлер бар. Бұл дүниеден озған кісімен дидар­ласу­ға үлгермей қалған жандар­дың жақын-жанашырлары мен туыс-туғандарына көңіл айтсын деген мақсатта жасалған. Ас бе­ру, қонағасы қайтыс болған адам­­ның туыс-туғандары жина­лып ертеңгі жаназаны шығара­тын адам кім, сүйекке кім түседі, марқұмның өтелмей қалған қа­рыздары бар ма деген сияқты мә­селені талқылау үшін пайда бол­ған. Шариғаттың талабы бойын­ша сырттан келген қонақтарды көрші-қолаң өздерінің үйіне алып кету керек. Бұл – кісі қайтқан үйге ауыртпалық салмау деген сөз.

– Ашық әңгімеңіз үшін рақмет!

Сұхбаттасқан

Сержан НҰРТОЛҚЫНҰЛЫ,

“Soltüstık Qazaqstan”.