Soltüstık Казахстан
Күні кеше Атырауда өткен Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев археология саласына кеңінен тоқталды. “Біз болашаққа сеніммен қадам басу үшін төл тарихымыздың ауқымы кең екенін толық сезініп, мәдени мұрамызды сақтап, оны дәріптеуіміз қажет”, – деген сөзі осы салада еңбек етіп жүргендердің көңіліне қонды.
Біздің ел – Ұлы даладағы көшпенділер өркениетінің тікелей мұрагері. Бұған археологиялық қазба жұмыстары кезінде көз жеткізіп келеміз. 2019 жылы Уалиханов ауданында табылған Алтын Орда дәуiрiнiң мазарлары Жошы хан әулетiнiң өкiлдерiне тиесiлi деген болжам айтылды. Жошы әулеті 6 ғасыр бойы Орталық Еуразияның тағдырына тікелей ықпал етті. Ұлан-ғайыр аумақта біртұтас өркениет құруға ұмтылды. Жошы ұлысы Ұлы даланы мекен еткен халықтардың сан ғасырлық даму бағдарын айқындап отырды. Ұлық ұлыс мемлекетті басқару ісін жаңа деңгейге көтерді. Қазба жұмыстары барысында табылған төрт қабірдің біреуінен Алтын орда дәуіріне жататын күміс ақша табылды. Танымал ресейлік нумизмат Павел Петров мұндай монеталардың 14 ғасырдың 30 жылдары жасалғанын дәлелдеген. 1337 жыл деп көрсетілген. Соған қарап оның сарайда, Өзбек хан тұсында жасалғанын білуге болады. Бұл – Алтын орданың дәуірлеп тұрған кезі. Қазба жұмыстары кезінде алтын әшекей бұйымдар, кiрпiштi күйдiру пештерi мен шеберханалар, арықтар мен керамикалық ыдыстардың қалдықтары табылды. Табылған жәдігерлердің барлығы бұл жерде мәдениеттің болғанын, басқа шығыс мемлекеттерімен экономикалық қарым-қатынас орнатылғанын, сауда-саттықтың, құрылыстың дамығанын көрсетеді.
Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының 57 жылдық тарихы бар. Бұл өңірдің археологиясы туралы сөз болғанда Г.Б.Зданович, В.Ф.Зайберт, М.К. Хабдулина, А.А.Плешаковтің есімі ойға оралады. Алайда қазір өңірде маман тапшы. Болашақта Алматы, Астана қалаларында археология мамандығында оқып жатқан солтүстіктің тумалары елге оралар деген үміт бар. Кадр даярлау үшін М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетімен меморандум жасалған. Археология институты ұйымдастыратын жазғы археологиялық мектепке, “Ақынжанов оқулары” конференциясына, тренингтерге студенттерді шақырып, бағыт-бағдар беріп отырамыз. Университеттің 2 курс студенті Ажар Сыздықова филиалда бір жылдан бері лаборант болып жұмыс істеп жүр. Биыл тек техникалық жұмыстармен шектемей, зерттеу тақырыбын беріп, ғылыми мақалалар жазуға баулып жатырмыз. Тарих мамандығында оқитын 1 курс студенттері міндетті түрде археологиялық тәжірибеден өтеді. Жазғы тәжірибеден соң қызығушылықтары оянуы мүмкін. Университет тарапынан археология бағыты бойынша магистратура, доктарантура ашу мәселесі қарастырылып жатыр. Бүгінгі таңда ғалымдарды “қарақшы археологтар” қатты алаңдатып отыр. Археология саласына қатысты заңдарды жетілдіру, лицензия беру ісін реттеу және археологиялық қазба жұмыстарын заңсыз жүргізгені үшін жазаны күшейту қажет. Археология институтында далалық комитет жұмыс атқарады және мониторинг тобы бар. Мамандардың ой-пікірлері сараланып, қазіргі таңда құзырлы органдарға осы мәселелер бойынша ұсыныстар әзірленіп жатыр.
Меруерт ҚИЯСБЕК,
Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты Солтүстік Қазақстан филиалының директоры.