Soltüstık Казахстан
Кезінде Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейі жанындағы “Асыл мұра” орталығында қызмет істеген өлкетанушы ағаларымыз Ғалым Қадырәліұлы, Қайролла Мұқанов пен Социал Жұмабаев құрастырған, 2001 жылы Петропавлдағы “Полиграфия” АҚ баспасынан қазақ және орыс тілдерінде шығарған Баймағамбет Ізтөлиннің шығармашылығына арналған “Арманды ақын” деп аталатын еңбектерінде біздің жерлесіміз, белгілі қаламгер Сейтен Сауытбековтің “Өртенген өлең” деген деректі повестіне сілтеме жасайды. Көп адам мұндай туындының бар екенінен хабарсыз болуы да мүмкін. 1984 жылы Алматы қаласындағы “Жалын” баспасынан жарық көрген. Бұл кітапқа белгілі абайтанушы, ғалым Мекемтас Мырзахметов жақсы пікір білдіргені белгілі.
Алдымен Баймағамбет Ізтөлин мен Сейтен Сауытбеков туралы қысқа да нұсқа мәлімет бере кетейін.
Баймағамбет Ізтөлин – ақын. 1916-1917 жылдары Пресновка мектебінде, “Уазифа” медресесінде оқыған. 1919 жылы Петропавлда уездік ревкомның мүшесі ретінде мектептер ашып, мұғалімдер даярлайтын қысқамерзімді курстар ұйымдастырады. Петропавл қаласында мұсылман бюросы мен қазақ-татар клубының белсенді мүшесі болған. Біраз уақыт Қостанай облысына қарайтын Феодоров ауданы оқу бөлімінің нұсқаушысы қызметін атқарған. Шығармалар жинағы бірнеше рет (1926, 1935, 1957, 1981) басылып шыққан. Кейбір жеке туындылары оқулықтарға енгізілген. Есімі С.Мұқановтың “Өмір мектебінде” де кездеседі.
Ал Сейтен Сауытбековке келсек, ол көзі тірісінде елге танымал ұстаз болған. Зейнет демалысына шығып, Алматыға қоныс аударғаннан кейін жазушылықпен айналысады. 1907 жылы Солтүстік Қазақстан облысы (бұрынғы Қызылжар уезі, 4-ші ауыл) Төңкеріс ауылында дүниеге келген. Әкесі Лиман молданың арқасында он үш жасында араб тілін жетік меңгеріп, Құран сүрелерін жатқа білген. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Ұлттық кітапханасындағы сирек кездесетін қолжазбалар бөлімінде аудармашы (көне араб-парсы тілдері) болып ғылыми қызметпен айналысты. С.Сауытбеков екі мыңнан астам көне араб-парсы тілдерінде жазылған түркі халықтарының шығармаларын қазақ тіліне аударды. Көп жылғы аудармашылық қызметі барысында ол көне парсы, урду, қадим, жәдид, тәжік, өзбек, қарақалпақ, татар, ұйғыр, түрік, әзірбайжан, қарашай-черкес, құмық және жиырмаға жуық шығыс халықтарының тілін меңгерген. Бірнеше өлеңдер мен әңгімелер жинағы жарық көрген. Әдеби-педагогикалық мұралары мен ағартушылық ғұмырнамасы жайлы М.Әлімбаев, Ғ.Қайырбеков, Т.Нұртазин, Е. Мырзахметов, Қ.Омаров, Т.Молдағалиев, Т.Қажыбаев, С.Жетпісқалиев, Н.Ысқақовтар еңбектер жазды. 1997 жылы Алматы қаласында дүниеден өтті.
“Өртенген өлең” туындысы “Ақын бала”, “Жеңіс жолында” деген екі бөлімнен тұрады. Осы шығарманы жазуға тәуекел етуінің себебін қаламгердің өзі былай түсіндіреді: “Бұл кітаптың жазылуына белгілі жазушымыз Сәбит Мұқанов себепші болған еді. Ол бір әңгіме үстінде: “Ақын-революционер Баймағамбеттің өмір тарихын сенен артық білетін ешкім жоқ, тайсақтап қорғалақтамай, сол кісі туралы жазатын бол”, – деді. Осының алдында ғана, “Ленин туы” газетінде Баймағамбет Ізтөлиннің туғанына 60 жыл толуына байланысты “Жекпе-жек” атты очеркім жарияланғанды. Сәбең соны оқыған соң маған сенім білдірген екен. Ойланып қалдым. Шынында да, Баймағамбетті және ол өскен ортаны бір кісідей білетінім рас еді”.
Одан әрі Сейтен Лиманұлы ата-ларының Ізтөлиндер әулетінің үлкендерімен көңіл жақын кісілер болғанын, ауылдарының жазғы жайлауда үнемі қатар отырғанын жазады. Баймағамбет Секеңнің Есен дейтін атасының ақын баласына жиі келіп жүреді екен. Екеуі жан аяспас дос болыпты. Ол – ол ма, Сейтен Сауытбеков 1932 жылы Баймағамбеттің қарындасы Зүбирамен дәм-тұзы жарасып, отбасын құрады. Зүбираның ата-анасы екі жылдай бұлармен бірге тұрады.
Жазушы өзінің бұл еңбегін “Өртенген өлең” деп атауды ұйғарады. Оның себебі – ақ гвардияшылар Қызылжар қаласын басып алып, үйлерді тінтуге кіріскенде Жанұзақ Жәнібеков дейтін кісінің зайыбы Мәриям тіміскілеп жүргендерден қорқып, Баймағамбеттің қайда барса да, өзімен бірге алып жүретін қалың қолжазбасын жанып жатқан отқа тастап жібереді.
Автор “Ақын бала” бөлімінде Уфадағы мұғалімдер даярлайтын “Ғалия” медресесін бітіріп келген башқұрт жігіті Сейіткерей Мағазов пен Баймағамбеттің ұстаз бен шәкірт болып сыйласқаны жайлы әсерлі әңгімелейді. Екеуі де ақын. Жастайынан небір қиссаларды жаттап өскен, ойын тақпақтап жеткізетін, Орынбор, Сібір қазақтарына аты әйгілі Шағырай шешенмен кездесіп, ақ батасын алған, Баймағамбеттің алғырлығына қызыққан Сейіткерей оны өзіне жақын тартыпты. “Өлең жазу үшін ойлану керек. Әрбір сөзге сын көзімен қарамасаң, өлеңің өңсіз, сүреңсіз қойыртпақ болып шығады. Қазақ – сыншы әрі шешен халық. Жаман өлеңді: “балдыр-батпақ” дейді. Байқайсың ба, балдырлы батпақ су адам өміріне қандай қажетсіз болса, сүреңсіз, өлең де сондай…” – деп оған бағыт-бағдар береді.
Баймағамбет көзі талып шаршаса да кітапты қолынан түсірмейді. Ән мен күйге де әуес, домбыра тартады. Әсіресе Абайдың “Көзімнің қарасы” әнін айтқанда шабыттанып кетеді. Алайда көп уақытын айтыс-тартыспен өткізуге тура келеді. Өйткені оның С.Мағазовпен достығы кейбіреулерге ұнамайды. Ақыры баласының кесірі әкесіне тиіп, Бидалы ауылдық старшинасы Қанапия Ізтөлеұлы қызметінен айырылады. Тіпті он жеті жасар Баймағамбеттен кек алудың сәтін күткендер оның жасын жиырмада деп көрсетіп, 1916 жылғы соғысқа аттанатын сарбаздардың тізіміне қосып жібермек болады. Баймағамбеттің оларға жауабы – “Он алтыншы жыл” өлеңі. Құлмағанбеттің Сауытбегі жасаған қылышты ұстап, Амангелді Имановтың қасынан табылғысы келді. Орыс тілін аз уақытта үйреніп, өзімен бірге оқыған Тимофей Татарниковпен достық қарым-қатынаста болып, Тимофейдің әкесіне газет оқып беретінді. Февраль революциясын бостандық деп түсініп, албырттықпен “Туғаныма” өлеңін де жазған. Ол ешқандай шығармасы болашаққа жетпесе де, тарихта азаматтығымен аты қалған Әбдірахман Көшерұлы Айсаринмен де көп араласқан. Әбдірахман Баймағамбетті Пресногорьковкадан Тройцкідегі “Уазифа” медресесіне бірге оқуға алып кетіп, екеуі жатақханада бір бөлмеде тұрған. Баймағамбет Сәбит Мұқановпен де хат алмасып тұрған, мысалы, 1918 жылдың желтоқсанында Сәбит Мұқановқа жолдаған хатында, Омбыдағы оқуын тастап кетпеуге, қиындыққа төзуге кеңес береді.
Сірә, Сәбең кейбір өлеңдеріне қалам тигізу, қайта өңдеу туралы айтқан болуы керек, оған “Балаң ақындығымның бір белгісі ретінде сол күйінде қалғаны мақұл”, – деп жауап береді. (“Талпыныс” тарауында С.Қ.). Баймағамбеттің бала кезінде жазған өлеңдерін өңдеп, қайта жазудан бойын аулақ ұстағанын – ақындыққа деген адалдығы деп түсіндім. Кейде ол жүректен шыққан дүниелері күндердің күнінде жүрекке жетіп, жарқ етіп биіктерден көрінетініне сенген-ау деп қаламын.
Баймағамбет Ізтөлин, шын мәнінде, сегіз қырлы азамат болған. Автор “Жеңіс жолында” бөлімінде Баймағамбеттің жастар ұйымдастырған сауық кеште скрипкада ойнап, татардың бірнеше әнін орындап, жиналғандарды өз өнеріне тәнті еткенін әдемі суреттейді.
Кітаптың біраз бөлігіне Баймағамбеттің білім беру саласында тыңдырған істері арқау болған. Ол болашағына алаңсыз еді. Қанапияның шаңырағындағы отбасылық мереке, ақын жырын әнші қарындасы Айтжанның домбырамен шырқаған сәттері осындай ойға жетелейді. Кесте ананың “емшектен шығарғалы бері ұлын алғаш сүйіп”, ұлы да анасын қуақыланып сүйгені – ана мен баланың бақұлдасқаны екенін қуанышқа кенелгендер байқамады да. Қанапияның баласын қалаға жібергісі келмегені – әке жүрегі бір жамандықтың боларын сезгені мен жау жүректің шытырманды оқиғаларға толы түс көргені шынайы өмірді алдыңызға боямасыз қаз-қалпында әкеледі. Бандыларға қарсы күресте өлім құшқан Б. Ізтөлиннің қазасы оны білетіндердің жүрегіне қанжар болып қадалды.
– Артында перзенті – көзі қалмаған, жазып жүрген сөзі қалмаған, анық өлім – сұмдық өлім осы… – деп Кесте ананың талықсып кеткенін оқығанда денеңіз тітіркеніп кетеді. Қазақтың “Аталатсаң да, боталатпа!” деген сөзіне бас иесің. Қайғыдан құса болып отырған жамағатқа басу айтқандай болып Сәбит Мұқанов: “Мен Баймағамбетті өлді дей алмаймын. Ол бізбен бірге мәңгі жасай береді. Өйткені ол тарихқа есімін қанымен жазып кетті. Мына біз есімін ел есінде қалдыруға қарыздармыз”, – деп келешекке міндет жүктеп, сабырлыққа шақырды. Сәбеңнің осы сөздеріне біз де қосыламыз, арада талай жылдар өтсе де, есімі ел аузында, бейнесі әр қазақтың жүрегінде. 22 жасында қыршынынан қиылған боздақты артында қалғандар ұмытпақ емес.
Кезінде, нақтырақ айтсақ, 2000 жылдың 24 ақпанында Киров селосына “Баймағамбет Ізтөлин ауылы” – деген атау берілген еді. Сол жылдың 9 тамызында ауылдың 60 жылдық мерейтойы мен ауыл атын өзгерту Кировтың тұрғындарына қос қуаныш сыйлады. Өкінішке қарай, ақынның атын алған ауылда бүгінгі таңда саусақпен санарлықтай ғана үй қалып, 2006 жылдың күзінде нағашы апа-жездем Алтынбек пен Аймангүлдің той дастарқанына барғанда көз жанарымды өзіне тартып тұрған екі қабатты мектептің орны да жоқ. Ал 2003 жылы 30 мамырда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мектебіне Баймағамбет Ізтөлин туралы шығарманың авторының есімін берген Балуан ауылы да адам қызығатын ажарынан айырылды. Шал ақын ауданына қарасты болғанымен, туған ауылым Амангелдімен көршілес жатқан елді мекен. Арасы сегіз-тоғыз шақырым. Бозбала шақта өткінші сезіміміз оянып, талдарды бойлап, “Ботай” көлін жағалап, жаяулап-жалпылап барғанымызда қыздары әңгіме арасында “Сейтен Сауытбеков атындағы Балуан орта мектебінде оқимыз!” – деп екі қабатты ғимаратты нұсқап көрсеткенде, қызыға қараушы едік. Сол мектеп те жабылып, іші қаңырап қалды. Баяғының адамдарынан қалған: “Есігі жеті ұрпағыңа ашылмаған мекемеден жеті атаңа тұрғызылған кесене артық” деген сөз бар. Шіркін-ай дейсің. Жалғыз Баймағамбет Ізтөлин, Балуан ғана емес, заман дауылына қарсы тұра алмаған қаншама ауылдар қалыпты тірлігінен айырылды. Олардың қатарында менің де ауылым бар.
Бүгінге дейін Баймағамбет Ізтөлин туралы талай ғылыми мақалалар жазылып, талай зерттеу жұмыстары жүргізілді. Болашақта да көп жұмыстың атқарылатынына кәміл сенемін.
Самрат ҚҰСКЕНОВ,
облыстық тарихи-өлкетану музейінің қызметкері.