БАЛАНЫҢ КІТАПҚА ДЕН ҚОЮЫ АЛДЫМЕН АТА-АНАҒА БАЙЛАНЫСТЫ

“TikTok”-тың дәуірі жүріп тұрған уақытта балаларды кітап оқуға баулудың оңай болып отырмағаны анық. Ал кішкентай оқырмандардың “Балдырған” журналы мен “Ұланды” сағына күтіп қарсы алатын уақыт тіпті келмеске кеткендей. Осындайда көкейімізде “балаларға арналған басылымдар мәселені қалай шешіп отыр екен?” деген орынды сұрақ туындайды. Мән-жайды білу мақсатында Қазақстан Жазушылар және Журналистер одақтарының мүшесі, ақын, аудармашы, балаларға арналған республикалық “Мөлдір бұлақ” журналының бас редакторы Дәулетбек Байтұрсынұлымен сұхбаттасқан едік.

– Дәулетбек мырза, ширек ға­сырға жуық тарихы бар бала­ларға арналған танымдық жур­нал­ды соңғы кезде сіз шығарып келе жатырсыз. Әлем желіге тел­мірген бүгінгі ұрпақты мерзімді басы­лым оқуға тартудың жолы қиын болып жатқан жоқ па?

– “Мөлдір бұлақ” журналы 2002 жылы ақпан айында “Қазақстан Заман” газетінің қанаты астында өмірге келді. Қазірде сол “Қазақстан Дәуірі” газетінің аясында шығып жатыр. Журналды алғашқы күннен шығарып келген публицист-жазушы Марат Тоқашбай, Раушан Карша­лова, онан кейінгі кездердегі Жа­настан Кучукова, Саят Қамшыгер секілді редакторларға алғысымыз шексіз.

Бұл басылымды менің тізгіндей бастағаныма екі жылдан асты. Өте бір қиын кезге тура келіп отырмыз. Біріншіден, кітап, газет-журнал оқу тоқыраған уақытқа тап болдық. Себебі телефон, әлеуметтік желі бәрін ығыстырып, тұтас қоғамның назарын өзіне бұрып алды. Не із­десең де бәрі соның ішінен табы­лады. Сондықтан балалар гаджет­тен басын ала алмай қалды. Екінші­ден, бір министр бір кездері “Басы­лымға жазылуға мәжбүрлеуге бол­майды”, – деді. Бұл сөздің шын мәні балалардың жүгін ауырлатпаңдар, ата-аналарға қаржылай салмақ сал­маңдар дегенді меңзеп тұр. Бірақ бұл “мәжбүрлемеңдер” деген сөз “жаздырмаңдар, оқымаңдар” деген бұйрықпен бірдей атқарылып кетті. Міне осы сөз желдей есіп, қай жерге барсақ та алдымыздан шығады.

Балалар журналын мектепте жаздырып алып оқымаса, онда оны кім оқиды? Осындай кесе көлденең себептер “Мөлдір бұлақтың” тара­лымына үлкен кедергі келтіріп, өрі­сін тарылтып жіберді. Мектептегі ұс­таздар жазылуға насихат жасамаса, ата-ана аздаған қаражатын бөліп қолдамаса, бала қанша жерден оқығысы келсе де, алуға мүмкіндігі жоқ.

Сондықтан бүгінгі “TikTok” биле­ген заманда балаларды қағаздан оқыту қиынның қиыны болып бара­ды. Ежелден бері жалғасып келе жатқан газет-журнал оқу үрдісі тұйыққа тірелді.

– Бұрынғы балалар “Бал­дыр­ған”, “Ақ желкен”, “Ұлан” сынды басылымдарды сарыла күтіп, ай соңында пошташыны жүгіре қар­сы алатын еді. Қазіргі жеткіншек­тердің оқу-білуге деген осындай құштарлығын артыруға гаджет­тен өзге тағы не кедергі болып отыр­ған жайы бар?

– Ата-аналар да қызық, бір жыл­да 12 саны шығатын жалпы құны 3000 теңге тұратын журналға жазылуды қымбат көреді, әуре санайды. Ал балаларына 300 000 теңге тұратын телефон алып береді. Тағы да ай сайын оған тариф деп пәлен мың ақша салып беріп оты­рады. Бұл мәселеге екі-үш жыл ка­рантин кезіндегі онлайн оқу себеп болды. Сол кезден бастап бала­лардың әлеуметтік желіге деген қы­зығу­шы­лығы онан сайын арта түсті. Енді карантин кетті, дүние түзелді, бірақ, құныққан балалар бастарын ала алмайтын күйге жетті. Бүгінгі ұстаз­дар балалар үшін басы артық еште­ңе істегісі келмейді. Журналға жа­зылуды ұйымдастыруды әуреші­лік деп санайды. Ал ата-аналар нем­құрайлы, күнделікті сабағын зорға игеріп жүрген баласының миын “ашыт­қысы” келмейді.

Сіз айтып өткен басылымдар­дың алғашқы легінің шыға бастаға­нына да ғасырға жуық уақыт өтті. Кезінде жүз мыңдаған тиражбен таралатын еді. Қазір бірнеше мың дана ғана. Олардың да халі мүшкіл, күн өткен сайын өрісі тарылып, тынысы буылып келеді. Бейне біздің күйімізді олар да кешуде. Қарап отырсақ, мемлекет бойынша шыға­тын балалар басылымы бас-аяғы онға жетпейді екен. Осы аз ғана газет-журналды қайыршының халіне жеткізбей, мемлекет ұрпақ тәрбиесі үшін қамқорлығына алса, бюджет сарқылып қалмайтын еді. Болаша­ғын ойлаған ел ұрпақ тәр­биесінен ештеңені аямағаны абзал. Балалар үшін жасалған әрбір іс-шара, бөлін­ген ақша, ол – болашаққа са­лынып отырған инвестиция. Оның өтемі бүгін болмағанымен, болашақ­та жемісін береді. Балалар басылымын жауып тастау немесе оны ақ­сату, келешекті ойламаудың кө­рінісі. Бұл ұрпақ тамырына балта шабумен бірдей.

– “Мөлдір бұлақ” балалар шығармашылығын дамытуда қан­дай тұрақты айдарларды жүр­гізіп келеді?

– “Алтын жұлдыз” сыйлығының иегері “Мөлдір бұлақ” журналында таңдаулы жүздеген айдар бар. Әр сан­ның шығу ыңғайына қарай бір нөмірде 20-30 айдар көрініс та­ба­ды. Әсіресе, танымдық, тағылымдық дүниелер мол. Біздің өзге басы­лым­дардан ерекшелігіміз – оқушылар­дың шығармашылығына басымдық беруімізде. Балалардың әр тақы­рыпта жазатын эсселері жиі жарық көреді. Бұдан өзге тақпақтары, ер­тегілері, хаттары, жасаған қол­өнер бұйымдары, салған суреттері үздік­сіз беріліп отырады.

Түрлі байқаулардың нәтиже­сінде озып шыққан оқушылардың шы­ғармалары жыл бойы әр нөмір­де жарияланып отырады. Жыл сайын дәстүрлі түрде бір тақы­рып­ты негіз етіп байқау ұйымдастыра­мыз. Оны жылдың соңында қоры­тындылап, марапаттаймыз. 2021 жылы Мұқаға­ли Мақатаевтың 90 жылдығына арнап, 2022 жылы Ах­мет Байтұрсын­ұлының 150 жылды­ғына арнап байқау өткіздік. 2023 жылды балалар ақыны, көрнекті тұлға, халық жазу­шысы, мемлекет­тік сыйлықтың ие­гері Мұзафар Әлімбаевтың 100 жыл­дығына арнап отырмыз.

– Сурет өнеріне қабілеті бар балаларды да назардан тыс қал­дырып отырмаған боларсыз­дар?

– Әрине. Атап айтар болсам “Балғын бояу”, “Сурет салып үйренейік”, “Кемпірқосақ”, “Табиғат аясында” секілді сурет салуға бейім кішкентай қылқалам шеберлеріне арналған тұрақты айдарларымыз бар. Байқауымызша, бастауыш мек­теп оқушыларының сурет салуға деген қызығушылығы басым бола­ды. Әсіресе, төртінші сыныпқа де­йінгі оқушылар арасында ақ қағазға алуан бояуды бедерлеу кең етек алған. Балалардың сол әуесқойлы­ғына шабыт болсын деп, редакция­ға келген суреттердің көбін жарыққа шығарамыз. Соның ішінде кейбіреулері жақсы ұстазға жолықса шабыт­танып, сурет өнерінің соңына түсіп, нәтижеге жетіп жатады. Балалар журналының бір ерекшелігі де осында болса керек. Суреттен өзге қолдан жасалған бұйымдарының фотосуреттерін, тоқыма өнеріне де орын беріп отырамыз.

– Балалар әдебиетін дамытуға өзіңіздің де бір кісідей үлес қосып келе жатқаныңыз белгілі. Мәселен, “Мейірім” мен “Несібелі апа” хикаяларынан тұратын “Өл­местің суы бар ма?” атты кіта­быңызда ұрпаққа үлгі болар ғиб­раттар көп. Осы туындыдағы оқи­ғаларды өз басыңыздан өткер­геніңіз рас па?

– “Өлместің суы бар ма?” атты туындым балалар үшін керек кітап­тардың қатарына жатады. Ол жас оқырмандардың дүние танымын байытып, көзқарастарын орнықты­рады. Адам болып өтудің жолын нұс­қайды. Ал сіз айтып өткен “Мейірім” мен “Несібелі апа” деген екі әңгі­мемдегі бала кейіпкер – менің өзім. Бала күнде басымнан өткен оқиға­ларды қаз-қалпында жеткіздім. Кітапта эссе және әңгімелер орын алған. Бұл кітаппен қатар “Төлеген оқыған хат” деген еңбегім де бірша­ма оқылды. Қос туындымның бірі айтар ойымды көркемдік тәсілдер­мен жеткізсе, енді бірі хат формасы арқылы сырласа бағыт-бағдар бе­реді. Яғни публицистикалық ой-тол­ғаулардан тұрады. Сондықтан екі жинақтың балаларға беретін пай­дасы мол деп айтуға негіз бар. “Есті­геніңді айтсаң өтірік болады, көрге­ніңді айтсаң шын болады” демекші, осы екі кітаптағы дүниенің дені – бас­тан өткен, көзбен көрген оқиғалар. Шынайылыққа мән берілгендіктен болар, екі туындым да оқушыларға әсерлі болды. Олар жайлы басы­лым беттерінде, әлеуметтік желіде көпте­ген пікір жазылыпты. Арасын­да қа­ра­пайым оқырманнан бастап, белгі­лі қаламгер, сыншыларға дейін бар. Әркім өз түсінгенін айтып, ке­йіп­кер­лер турасында ойларын ор­таға сал­ған. Демек тұтынушы бей­жай қалған жоқ деп білемін. Осыған қарағанда жүректен жазылған дү­ние жүрекке жететініне көзіміз жетті.

– Білуімше төртінші сынып­тан бастап роман оқуды қолға алып­сыз. Ал үлкен шығармадан үрке қашатын қазіргі жасөс­пі­рімдерді кітапқа ұйытудың қан­дай жолын нұсқайсыз?

– Біздің дәуірде технология, ғылым жетістіктері аса көп болған жоқ. Әсіресе, информациялық мәлі­меттер, хабар-ошар, жаңалықтар тым баяу тарайтын. Радио болды, бірақ телевизор әлі жалпыға жете қоймаған шақ еді. Ал телефон, әлеуметтік желі атымен жоқ. Соның шын мәніндегі пайдасын көрдік. Миымыз таза, көңіліміз пәк, қызығу­шылығымыз басым болды. Көп нәр­сені журналдан, кітаптан оқитын­быз. Кітапты қолға ұстап оқисың, қағазы­ның бояуының иісін сезесің, парақ­тап ашып, қызығына батасың. Мен төр­тінші сынып оқып жүрген жылда­ры әкем “Жайнаған қызыл жұлдыз” деген романды сатып алып берді. Кейіпкері бала, оқиғасы шым-шыты­рық, тартымды болды. Мен әр күні кешке қарай әкемді күтіп, тыңдауға құмартып отыратынмын. Өзім хат та­нысам да, баяу оқитын­мын. Әкемнің оқуында екі ерекшелік болды. Бірінші – жылдам, әрі ұғы­нықты жеткізе­тін. Екіншіден – дауы­сында, әуезінде тартымдылық, жа­ғымдылық болды. Кейіпкерлерін сөй­летіп, мінездерін қоса беріп оқи­тыны баурап алатын. Әкем Байтұрсын осылайша бірінші кітапты өзі бастап оқып берді. Бұл менің кітапқа деген қызығушылы­ғым­ды оятты. Онан ары кітап дүкені­не өзім барып, өзім оқуды әдетк­е ай­налдырдым. Оқыған кітаптарымыз ту­ралы үй ішімізбен бір дастарқан ба­сында әңгіме-дүкен құратын болдық.

Анығын айтқанда, мен үшін екінші бір ғажайып әлем ашылды. Міне содан бері елу жылға жа­қындады, кітапсыз өткен күнім жоқ. Күні кеше ғана әлі жарық көрмеген су жаңа бір романның қолжазбасын оқып бітірдім. Авторы – Әбділда Әбдіманап, көлемі 600 беттей, оқиғасы таңғажайып, әрі көркем, әрі ғылыми туынды. Руханият әлеміне арналған бұл “Қара шаңырақ” атты роман мені бір серпілтіп тастады.

Байқауымша, жас кезіңде оқы­ған шығарма тасқа ойып басылған таңбадай, оқиғасы үтір-нүктесіне дейін есіңде қалады екен. Ал жасың ұлғайғанда парақтағаның құмға басқан таңбадай уақыт өте келе санаңда бұлыңғыр тарта бастайды. Дегенмен жадыңда ізі қалып, маз­мұны сақталады. Даналар “Кі­тап оқу тоқтаған жерде ойлау да тоқ­тайды” деп бекер айтпаған. Сондықтан жеткіншектерге айтарым, сананың тоқырауына жол бермей, сауатты азамат болып жетілгілерің келсе, кітап оқыңдар!

– Қазіргі таңда кейбір бала­лардың тілі кеш шығып жататы­ны жасырын емес. Бұған не себеп деп ойлайсыз?

– Қазіргі кез өте бір қарбалас шақ. Күнкөріс, жанбағыс басты орынға шықты. Қолың қимылдама­са, ауызың қимылдамайды, аш қаласың. Сондықтан адамдар таңның атысы, күннің батысы жұмыс-жұмыс деп шапқылап жүр. Нәтижесінде бала тәрбиесі қараусыз, ұрпақтың ақыл-ойын жетілдіру ескерусіз қалды. Тамақ тауып береді, киін­діреді, тойындырады. Ал тарбие­сімен айналысуға уақыт жоқ. Сәби­лерді ата-ананың ертегісі, ананың бесік жыры, ақсақалдардың ақылы емес, қалта телефон тәрбиелеп жатыр. Онда не жоқ дейсің, бәрі бар. Пайдалысы да, залалдысы да же­теді. Ата-ана перзенттерімен дұ­рыс­тап сөйлеспейді, балалар бірге ойнап жүрсе де шүйіркелеспейді, бәрінің басы телефонда. Бәрінің өз қалауы, өз қиял кеңістігі, виртуалды әлемі бар. Сөйлеуден гөрі көру мен тыңдауға әуес. Оның өзінде қазақ­тың дүниесі емес, шетелдің жат әлеміне кіріп кетті. Содан келіп, ұрпақ мінезі өзгеріп, ұлттық мен­талитеттен ауытқыды. Соңында ба­ла­ның тілі жай шығатын, шықса да тұтыққан, күрмелген болуда. Ұлттық дыбыстар, қазаққа тән әуез бұрма­ланып, басқа қалыпқа ауысқаны анық. Технология дамып жатыр де­генмен, оның тудырып жатқан зар­дабы шаш-етектен.

Бұл дерттен арылудың жолы – баладан бұрын, бүгінгі ата-аналар­дың өзі есін жинауға тиіс. Ұрпақ тәрбиесіне ден қойып, кітап оқуға, тіл байлығын арттыруға, ойлау және білім көкжиегін кеңейтуге күш салғаны абзал. Кітап оқу бір күнде қа­лыптаспайды, сол үшін ата-аналардың балалар басылымына жа­зылуға, газет-журнал оқуға әуес­тенгені абзал.

– Өлең жазатын балалар кімді оқу керек?

– Бүгінгі таңда дүкен сөреле­рінде оқуға тиіс кітаптар көп. Оны баланың жасына және шама-шарқына қарай таңдау керек. Мектеп ақын тәрбиелейтін, жазушы шығара­тын орын емес. Мектеп негізгі пәндерді үйрететін, баланың бағыт-бағдарын анықтайтын нұсқаушы ме­кеме болып табылады. Дегенмен бұл ретте тіл-әдебиет пәнінен бере­тін ұстаздардың міндеті ауыр. Олар – теориямен ғана шектелмей, ұлт­тық рухты, қазақы қалыпты сіңіретін, шым-шымдап тұқым себетін бағ­бандар. Сондықтан қолындағы оқулығына жабысып қалмай, ми­лиондаған кітаптардың ішінен он­даған кітаптарды сұрыптап, бала­ның басына ең көркем, ең өнегелі шы­ғармалардың нәрін құюға тиіс. Шә­кірттің ұйқыдағы жүрегін оятып, өлі рухын тірілту керек.

Дәл бүгінгі таңда жер-жерде “Абай оқулары”, “Жамбыл оқулары”, “Ілияс оқулары”, “Мағжан оқулары”, “Мұқағали оқулары”, “Жұмекен оқу­лары”, “Оралхан оқулары” жүріп жатыр. Демек оқитын кісілер солар. Десек те өлең жазғысы келетін балдырғандарға беретін кеңесім, Мұзафар Әлімбаевты, Мұқағали Мақатаевты, Қадыр Мырзалиевті, Тұманбай Молдағалиевті оқы­ған­дары жөн. Осы авторларды оқы­са өлең жазудың үлгісін үйренеді, тех­нологиясын, жазу шеберлігін меңге­реді. Одан өзге де қалам­герлер көп, дегенмен сәбилердің санасына тез қонатын, ойына орны­ғатын ақындар деп ауызға ілініп, көзге түсіп жүрген балалар үшін таңдаулылары осы­лар.

– Бүгінгі балалардың Жезтырнақ, Таусоғар, Толағай, Тазша бала сынды толып жатқан кейіп­керлерді білуі екіталай. Осы рет­те қазақ ауыз әдебиетін балабақ­шалардың бағдарламасына ен­гізген жөн бе, қалай ойлайсыз?

– Оқулық жазу, балабақша бағ­дарламаларын жазу – өте күрделі жұмыс. Тәуелсіздіктен кейін оқулық мәселесі бір орнықпай-ақ қойды. Білім саласын тізгіндеген әр министр әртүрлі жоба ұсынады. Соның бірі тәжірибе формасында енгізі­леді де нәтижесі шығарылмай, аяқс­ыз қалады. Салдарынан оқулықтар бірізділікке түспей қойды. Оқулық жазудың қазақстандық, халықаралық өзіндік стандарттары бар. Сон­дықтан өзім толық біле бермейтін, байыбына бармайтын салаға пікір айтудан аулақпын. Бір білетінім, авторлар нені жазса да, қандай заңға бағынуды мақсат етсе де, ұлт­тық ерекшелік пен құндылықтары­мыз қалыс қалмауы керек.

– Қазақ ауыз әдебиетінде ба­ла­ларды баурап алатын әңгіме, аңыз-әпсаналар аз емес. Солар­дың ішінде әдемі анимациялық туындыға сұранып тұрғандарын атап беріңізші!

– Қазақ өмірінен алынған ауыз әдебиет пен аңыз-әпсаналарындағы кейіпкерлерді санап тауыса алмайсың. Кез келгенін анимация­лық туындыға айналдыруға бола­ды. Ол үшін осы саланы дөңгелетіп жүрген мамандарда жаңа идея бо­луға тиіс. Және соны іске асыратын қаржы-қаражат керек. Мемлекеттік билік тарапынан нақты қолдаулар жасалмаса, “арман бар да, дәрмен жоқ” болып шығады. Бір ескерте­тінім, осы кезге дейін түсіріп келген Қожанасыр мен Алдар көсе туралы анимациялық фильмдердің уақыты өтті, ескірді. Кезінде кеңестік идео­логияның мақсатымен бұрмала­нып түсірілген дүниелер ендігі жерде жарамсыз. Кейде сол социалистік реализм көзқарасы бүгінгі күнде де белең алып барады. Осы түсініктен арылу керек. Тәуелсіз елдің қазақ­тарына, әсіресе, оның балаларына мүлде жаңа туындылар қажет.

– Күзгі каникулға шыққан мектеп жасындағы балалар қан­дай шығармаларды оқығандары жөн?

– Балаға көңіл бөліп, жоғын із­деп тауып беретін – ата-ана. Кеңес ретінде айтарым, ақын, аудармашы Саят Қамшыгердің батырлар дас­тандары бойынша қара сөзге ай­нал­дырып жазып шыққан “Ұлы дала батырла­ры” кітабы, башқұрт жазу­шысы Айгиз Баймұхаметовтен ау­дарған “Тас­тамашы Ана!”, “Көше балалары”, Саха жазушысы Нина Дьячковская­ның “Жоғалғандардың жан сыры” кітаптарын оқыса ұтыл­мас еді. Бұл кітаптарды мен өзім де оқыдым. Оқиғасы шытырман, бе­ретін тәр­биесі терең. Баланы терең ойға шом­дырып, бардың қадірін білуге жете­лейді.

Сұхбаттасқан

Нұрсайын ШӘРІП.