Жанар ТАЛАСПАЕВА: “Жаны сұлу әйел қартаймайды”

– Жанар Серкешқызы, ұлы Абай атамыз “Адамның адам­гер­шілігі жақсы ұстаздан бола­ды” депті. Сіз – талай шәкірттің жүрегіне білім шырағын жа­ғып, қазақ әдебиетінің тереңіне бойлатып келе жатқан жансыз. Данышпан айтқан жақсы ұстаз деген кім?

– Адам ұстаздыққа жүрек қа­лауымен бет бұруы керек. Сонда ғана одан жақсы мұғалім шыға­ды. Менің ойымша, ұстаз – қо­ғам­дағы ең ұлағатты мамандық. Се­бебі жастарға білім беру, оларға өмірлік бағыт-бағдар көрсету – дү­ниедегі ең пайдалы іс. Мен мұға­лімдер отбасында дүниеге кел­дім. Ата-анам менің өмірлік те­мірқазығым болды. Үлгі тұтар ұс­таздарым да аз болмады. Әсіресе, қазақ тілі мен әдебиеті пән­дерінен сабақ берген Әлия Ға­лымқызы Малдыбаеваның орны ерекше. Жақсы ұстаз туралы әң­гіме қозғалғанда менің ойыма сол кісі түседі.

– Сіз әдеби зерттеумен шұғылданып, көптеген мақа­ла жаздыңыз. Ма­қа­лаларыңызда қалам­гер­лердің суреткерлік шеберлігі мен жазу ерекшелігіне баса назар ауда­расыз. Бұның себебі неде?

– Көркем шығарма тілі – ха­лық­тың дүниені түйсінуінен ха­бар беретін қойма. Қаламгердің көркемдік əлемі, сөз саптау мə­дениеті, ассоциациялық бейне­ле­рі өмірлік тәжірибесі мен білімі не­гізінде іске асады. Осыдан ке­ліп оның сөз шеберлігі, өзіндік қол­таңбасы айқындалады. Сондық­тан ақын-жазушылардың тілдік бей­несін зерделеу арқылы ұлт­тың эстетикалық таным-талғамын, мінез-құлық, ырым-наным, салт-дәстүрін, бір сөзбен айт­қанда, ұлттық рухты жан-жақты тани түсеміз. Сөзден өрнек сала білетін сөз зергерлерінің стильдік ерекшелігін зерттеу ғылыми зерт­теушілік бағыттарымның бірі деп айтар едім.

– Стильдік ерекшелік деген­нен шығады, әдебиетте түрлі бағытты қамтитын жанр бар. За­манауи, постмодернистік әде­биетті дамытуға ден қойып жүргендер аз емес. Сіздің жа­ныңызға қайсысы жақын?

– Ғылымдағы зерттеушілік жолымды поэзиядан бастадым. Менің кандидаттық диссерта­циям жерлес ақын Ғалым Мал­дыбаев поэзиясының тілін зер­де­леп, көркемдік қуатын саралауға арналған. Суреткерлік қабілет, шығармашылық талант, қалам­гер­дің өзіндік ерекшелігі мен да­ралығы әдебиеттің қай жанрында болсын орын алады. Абай мен Мағжанды, Мұхтар Шаханов, Мұ­қағали Мақатаев, Фариза Оңғар­сынова, Төлеген Айбергеновтің поэ­зиясын оқығанды жақсы көре­мін. Көңілім көркем проза оқуға әуес. Жүсіпбек Аймауытов, Мұх­тар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Мұх­тар Мағауин, Ілияс Есенбер­лин, Тахауи Ахтанов сияқты клас­сиктердің туындыларын оқудың өзі бір ғанибет. Құстың қос қана­тындай бұл екі жанрдың екеуі де жаныма жақын дер едім. Қандай жаңа жанр болсын дәстүрлі әде­биеттен ажырамауы керек.

– Қоғамда дипломы бар, алайда өз мамандықтары бойын­ша жұмыс істемейтін жас­тар көп. Бұған не себеп деп ойлайсыз?

– Қилы-қилы тағдыр бар, таң­дау бар. Адам қателеседі, ба­ғытын өзгертеді немесе тіпті өз ма­мандығы бойынша жұмыс тап­пай қалып, басқа салаға ауысып кетуі де ғажап емес. Ол үшін жас­тарды кінәлай да алмаймыз. Шы­нын айтсақ, мыңдаған түлек жыл сайын қолдарына диплом алып жатады, ал сол түлектерді жұ­мыспен қамтамасыз етуге қоғам даяр ма? Біз осы мәселені ой­лануымыз керек. Оның үстіне мек­теп түлектерінің көпшілігі маман­дық таңдауға келгенде кү­мән­да­нып, шешім қабылдауға қиналып жатады. Сондықтан кәсіби бағ­дар беру жұмыстарын белсенді жүргізуіміз керек. Оқушылар ма­мандық таңдамас бұрын, өзі таң­дайтын мамандықты бітірген соң қызмет істейтін саланың қыр-сырымен жақынырақ танысулары керек. Мамандық таңдау – адам­ның өміріндегі ең маңызды, ең жауапты сәт. Бұл ретте мектепке, ата-анаға зор жауапкершілік жүк­теледі. Менің ойымша, әр адам өзі­нің қабілеті пен қызығушылығына сай мамандық таңдауы керек.

– Өзіңіз қызмет атқарып отырған университеттегі тәр­бие жұмысының ақсап тұрға­ны, студенттердің бос уақы­тын тиімді ұйымдастыру жол­ға қойылмағаны туралы жиі сын айтылады. Басқарма төр­ағасының кеңесшісі ретінде бұған не дейсіз?

– Білім ордасының тәрбие жұ­мы­сы туралы біржақты пікір ай­тудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Түрлі спартакиадалар, шығар­ма­шылық кештер мен өзекті тақы­рыпқа арналған “дөңгелек үстелдер”, конференциялар, стартап жобалар, дебаттар мен қайы­рым­дылық шаралары үздіксіз ұйымдастырылуда. Мемлекеттік мерекелерге қатысты іс-шаралар жоғары деңгейде өткізіледі. Күні кеше ғана тұрмыстық зорлық-зом­былыққа қарсы “дөңгелек үс­тел” өткізілсе, бүгін “Біз біргеміз” атты еріктілер акциясы ұйым­дас­тырылып, студенттеріміз Аналар үйінің тұрғындарына сый-сияпат жасады.

Біз студенттердің пікірлері мен тілектеріне үнемі құлақ аса­мыз. 100-ден астам білім алушы факультет кеңесінен бастап ғы­лы­ми кеңеске дейінгі әртүрлі дең­гейлерде ұйымдастырылатын жи­налыстарға тұрақты түрде қаты­сып отырады. Мысалы, студент­тердің өтініші бойынша оқу залы­ның жұмыс уақыты сағат 22.00-ге дейін ұзартылды, яғни, үй тап­сырмасы мен сессияға дайын­далуға қосымша уақыт бөлінді.

Университетте 23 спорт сек­ция­сы, 30-дан астам студенттік клуб пен бірлестік, соның ішінде студенттер үкіметі, жастар ко­митеті және студенттер кәсіп­ода­ғы бар. Спорттық секциялар сту­денттердің таңдауы бойынша ұйым­дастырылады. Студенттік өзін-өзі басқару ұйымының қыз­меті жолға қойылған. Шақырыл­ған лекторлармен танымдық кез­десулер өткізіліп тұрады, пікір­сайыс және жайдарман ойындары ұйым­дастырылады.

– Биыл “Cерпін – 2050” бағ­дарламасының іске қосылға­ны­на 10 жыл толды. Осы уақыт ішінде жұмыс күші көп өңір­лерден жүздеген ұл-қыз Қы­зылжарға келіп, білім алды. Қолдарына дипломдарын ала салысымен туған жерлеріне ат басын бұрғандары да аз емес. Жалпы бұл бағдарламаның тиімділігі туралы екіұшты пікір бар. Сіздің пікіріңізді білсек?

– 2014-2015 оқу жылынан бас­тап М.Қозыбаев атындағы Сол­түстік Қазақстан университетінде “Серпін-2050” бағдарламасы бо­йынша кадрлар даярлау жүзеге асырылды. “Мәңгілік ел жастары – индустрияға” “Серпін – 2050” бағ­дарламасы Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан және Маң­ғыстау облыстарының жастары­на арналған. Білім ошағында 2014 жылдан 2021 жылға дейін осы бағдарлама бойынша 1624 адам білім алды. 2022 жылдан бастап бұл бағдарламаның атауы өзгерді. Ха­лық тығыз қоныстанған және елі­міздің батысындағы облыстар­дан келген жастарға арналған грант­тар және Үкімет айқындаған өңірлерге қоныс аударатын ауыл жас­тарына арналған квоталар бе­рілетін болды. Бұл квоталар бойынша оқыған түлектер сол­түс­тік өңірлерде қалып жұмыс істеу­лері керек. Оқыған жерінде жұмысқа орналаспаған түлектер­ден қаржы орталығы гранттың ақ­шасын қайтаруды талап етеді. Ол заңды да, себебі квота бойынша оқуға түскен студенттер екіжақты келісімшартқа отырады. Оқуды бітірген соң, көңілдері қалайтын жұмыс табылмаса немесе жал­ақысы ойларынан шықпаса, ел­де­ріне кетуге асығады.

Дегенмен университетімізде кәсіби бағдар беру жұмысы бел­сенді жүргізіліп отырады. Арнайы топ жүйелі түрде іссапарларға ба­рады, олар ата-аналар жиналыс­тарына қатысып, квота, жұмысқа орналасу, жатақханада тұру, педагогикалық және өнді­ріс­тік тәжірибе туралы толық ақ­па­рат береді.

– Сіз журналистерге берген сұхбаттарыңызда жеке өмірі­ңіз туралы көп айта бермейсіз. Мұның сыры неде?

– Соңғы кездері адамдар ара­сында əрбір əрекетін əлемге паш етіп, əлеуметтік желіге жариялау жаппай белең алып барады. Ме­ніңше, бұл бағытта ұстамды бол­ған жөн. Отбасым жайлы айтсам, жұбайым, ұлым мен қызым бар. Ұлым – Төлеген жоғары оқу ор­нын бітіріп, Астанада дәрігер бо­лып қызмет етіп жүр. Келінімнің есімі – Райхан. Айша есімді тәп-тәтті немереміз өсіп келеді. Қы­зым – Дильназ, ақпараттық тех­но­логиялар мамандығының 2 курс студенті.

Әулетім жайында айтар бол­сам, өзім – үйдің кішісімін, өзімнен үлкен төрт әпкем, бір ағам бар. Адамның өмірінде ата-ананың орны бөлек. Кез келген адам бойындағы жақсы қасиеттердің бәрін ата-бабасынан, отбасынан алады. Ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын бар жақсы қасиет ата­ның қанымен, ананың сүтімен бойға дариды. Бізді жарық дүние­ге әкелген әкеміз бен анамызға айтар алғысым шексіз. Екеуі де өзінің уақытын аямаған, өзгенің ба­қытын аялаған ұлағатты ұстаз­дар болды, еліне адал қызмет етті. Әкем Серкеш Смағұлұлы Исмағұлов – Есіл ауданы, Жар­ғайың ауылының тумасы, қажы-қазірет, молдалардың ұрпағы. Ата­мыз Смағұл үлкендердің ай­туынша, бес уақыт намазын тас­тамаған, бойына емшілік қасиет дарыған, есепке жүйрік, кез кел­ген тақырыпта ой жарыстыра ала­тын өте зерек жан болған деседі. Әкем бастапқыда әскери-әуе күш­терінің офицері шенінде қызмет іс­теп, кейін ұстаздық жолды таң­даған екен. Зейнетке шыққанға дейін Шал ақын ауданының Со­циал, Балуан, Есіл ауданының Тауағаш, Өрнек ауылдарында мек­теп директоры болған. Тарих, заң, сызу пәндерінен сабақ берді. Анам Тыныштық Мақанқызы Тауа­ғаш ауылында дүниеге кел­ген. Николаевка орта мектебін ал­тын медальмен бітіріп, 1954 жылы Киров атындағы Қазақ мем­лекеттік университетінің “Мате­ма­тика” мамандығына оқуға тү­седі. Зейнетке шыққанға дейін мек­тепте ұстаздық етіп, бүкіл ғұмырын жас ұрпақты оқытып, тәр­биелеуге арнады. Анам ақ құба, сұлу өңді, үнемі сәнді киінетін, сабырлы, сал­мақты, мінезге өте бай адам еді. Сөзге шешен, суырып салып өлең шығара білетін қабілеті де бар, әдебиетті, күмбірлеген күйді, домбыраны ерекше сүйетін.

– Қазіргі қазақ қоғамында шаңырақ көтеруді ойлап жүр­ген болашақ ерлі-зайыптыларды мәһр мәселесі алаңда­тып отыр. Қосылмай жатып мәһр сұрайтын, бір жыл өтпей та­лақ айтатын заман өкілдері туралы не айтасыз?

– Қазақ – негізі, еліктегіш ха­лық. Ұлтымыздың әдеп-ғұрпында жұбайынан сыйақы сұрау болмаған. Арабтың салты, киім кию үлгісі дендеп еніп жатыр. Біз әлімсақтан Алланы хақ деген мұсылманбыз. Мұ­сыл­ман екендігімізді дәлелдеу үшін араб болудың қажеті жоқ. Алды­мен тілімізбен, болмысымыз­бен қазақ болуымыз керек. Мәһр сұраудың себебі алғашқыда басқа болған. Сондықтан ненің болсын жақсысын алып, жасығын қалдырған дұрыс. Бұл жерде айта кетер жайт, ата-анасы қызы­на дұрыс бағыт беріп, адам­гер­шілікке, қайырымдылық пен қа­рапайымдылыққа тәрбиелеулері керек. “Тәрбие – тал бесіктен” де­мекші, тіпті жастардың некесін қиып отырған молда мәһр сұрат­қан жағдайда, ақылды қыз ер азаматтың материалдық деңгейін, отбасының әлеуметтік жағдайын ескеріп, асыра сілте­мес болар.

Өкінішке қарай, қазіргі жағ­дай­да талақ айтып, ажырасу үр­дісі де орын алып отыр. Біз зайырлы мемлекетте өмір сүре­міз. Сол себепті бәрі де заңды түр­де болуы керек. Әрине отбасын құру үлкен жауапкершілікті талап етеді.

– Жерлес жазушы Ғабит Мү­сі­репов “Әйел қырыққа келген­ше өңін бермесе – қасиет” деп­ті. Бұл сөз сізге қаратыла ай­тылғандай. Нәзік жан нәзіктігі мен сұлулығын сақтау үшін қан­дай қадамдарға баруы қажет?

– Адамның басты сұлулығы – ішкі жан-дүниесі, мінезі, әдебі. Сыртқы сұлулығы мен ішкі руха­ни сұлулығы үйлескен жағдайда нұр үстіне нұр болмақ. Жаны сұлу әйел қартаймайды. Керісінше, жасы ұлғайған сайын сұлулығы­на сұлулық қоса береді. Бет-әлпетіміз тазалық пен күтімді талап етеді. Сұлулықтың сыры – жа­сан­ды сұлулық емес, табиғаттың бер­ген реңін жоғалтып алмай, айна­ламызға мейірімді болу деп тү­сінемін. Абай атамыз айтқандай, әр нәзік жанда “ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек” болуы керек.

– Ашық әңгімеңіз үшін рақ­мет!

Әңгімелескен

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

“Soltüstık Qazaqstan”.