САҒЫНДЫРҒАН ЖЫР

Биыл Алаштың ардақтысы, қамшының сабындай қысқа ғұмырын халқының азаттығы жолына арнаған ақын, жерлесіміз Мағжан Жұмабаевтың туғанына 130 жыл толады. Ұлтымыздың асыл перзентінің ғұмыр жолы, тағдыр-талайы тақтайдай тегіс болды деп айта алмаймыз. Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен өлеңі туралы жарты ғасырдан астам уақыт бойы айтылмады, насихатталмады. Ақынның кітаптары тыйым салу кесірінен сарғайып, тозып, жоғалып жатты. Бірақ айды алақанмен жабу мүмкін емес еді, ақиық ақынның таңғы шықтай мөлдір туындылары халқымен қайта қауышты. Ұлт мақтанышының өмірін терең зерттеген қаламгерлердің бірі – Шериаздан Елеукенов. Оның 1995 жылы жарық көрген “Сағындырған жыр” зерттеуі өте құнды деректерге толы. Сол шығарманы назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Әдебиетіміздің үлкен тұлғасы, Абай шыңына иықтаса орналасқан сеңгірі, сыршыл өлең сөздің зергері – Мағжан Жұмабаев ұзақ жылдар­дан соң, мынау алды кең, тынысы еркін, адамгершілігі мол бетбұрыс заманның есігін айқара ашып, ор­тамызға қайта оралды.

Өзін қатты сағынған елі аяулы перзентін жатырқамай қарсы ала­ды. Қазақ әдебиетінің боз үйіне ол сәлем беріп кіріп келгенде, ондағы­лар да қуанатыны сөзсіз. Мүмкін, әл­дебір жекенің қайғыратыны да, селк ете түсетіні де болар. Бірақ қайт­кенде де ығысып, төргі орындардың бірін бо­сатуға тура келеді. Өйткені Мағжан­мен бірге поэзиямыздың тұтас бір өлкесі көшіп келіп отырған жоқ па?

Мағжан Абайға арнаған бір өле­ңінде ұлы ақын туралы “сендей жан­ды дүние қолын жайып енді күтпес” деп жазған. Өйткені бір сөзі “мың жыл жүрсе дәмі кетпес” ақын кемде-кем. М.Жұмабаев туралы осы Абай жөнінде айтылған пікірді жаң­ғыртса артық емес.

Мағжан Жұмабаевқа қарсы та­лай ғайбат сөздер айтылды. Талай әділ сын да болды. Соның бәрі де оның елім, жұртым деген үлкен жү­регіне, халқының жігер-қайратын шыңдаймын, ішін жаңалаймын деп арпалысқан арманына шіркеу бола алмайды.

М.Жұмабаев қырықтың қыр­қа­сын­да қаза тапты. Советтік за­ман­ның бірсыпыра уақытын айдау­да, қу­ғын-сүргінде өткізді. Жәбір-жапаны көп шекті. Әсіресе социа­лис­­тік реа­лизм бақшасын баптасуға мүм­кін­дігін сарқа алмай арманда кетті. Оған енді амал жоқ. Осы күйін­де де алтын қазынамызбен жылап кө­ріс­кен­дейміз. Мағжан өлмес жи­һаз жа­са­ды, әдебиетіміздің көркіне көрік қо­сып, эстетикалық дәулеті­мізді мо­лайтты. Мағжан Жұмабаев есімі со­вет әдебиеті тарихында сөн­бейтін нұрлы жұлдыздай мәңгі жар­қырап тұрады.

* * *

Мағжан Жұмабаев 1893 жылы қазіргі Солтүстік Қазакстан облысы, Булаев ауданы, Молодежный сов­хо­­зында туған.

Мағжанның әкесі Бекен, атасы Жұмабай әлуетті кісілер болған. Жұ­мабай сауда-саттық істеп байыған, қажыға барған. Жас кезінде өлең шы­ғаруға әуестеніп, серілеу өскен Бе­кен бертін келе тұйықталады. Ел би­леуге араласқанда бозбала кезін­дегі Бекенді ел-жұрты “танымай” қа­лады. Ол томырық мінез, бір бет, кө­ңілі қал­ғанға қайтып иілмейтін, қара тастай қатып қалатын қаталдығы­мен атын шығарған. Мағжаны біраз оқы­ған соң, осы баласының зерек­тігіне, сөз­ге алымды, айтқышты­ғына қызы­ғып, молда қылуды ой­лай­ды. Бірақ оқудың дәмін татып қалған әрі ақындық шабыт баурай бастаған Мағжан әкесінің дегеніне көнбейді. Бұл 1910 жылдар шама­сы. Мағжан­ның ба­сына түскен ауырт­палық сол кезден баста­ла­ды. Қа­ты­гез болыс әке морт сына­ды, “теріс бата” береді, Мағжанды шө­міштен қаққандай, көк тиынсыз қал­дырады.

Кейін 1920 жылы жазылған “Жан сөзі” деген өлеңінде Мағжан­ның өз жүрегімен сырласқанда:

“Ата-анаңнан без!” – дедің, без­бедім бе?

Қайғырып талай жалғыз кез­бедім бе? – дейтіні, немесе:

“Дәулеттен қаш!” – дедің сен, қашпадым ба?

Қойнымды жоқшылыққа ашпа­дым ба? – дейтіні сондықтан, ана­сымен емес, әкесімен өзінің былай­ғы тағдыры жөнінде келіспей ұстас­қан шындығын айтқаны.

Бекен бірінші әйелі, өзбек қызы Гүлсімнен жеті ұл, екі қыз көрген. Сол балаларына: Абамүсілім, Қа­һар­­ман, Мағжан, Мұхаметжан, Сәл­тай, Ғалижан, Сабыржан, Гүлән­дән, Гүл­барам – бәріне түгел хат танытқан. Абамүсілімнің бертінірек қайтыс болған Ғабдылкәрім деген баласы­нан туған Ұлжан – бүгіндері Алматы телефильм студиясында қызмет істейді, сценарий жазатын редактор. Мағжанның жұбайы қазір тоқсан бесте, осы Ұлжанның қолын­да. Оның да сыры бар. Ұлжан – Зы­лиха апай­дың тумаса да, туғандай қызы. Аузы­нан ана сүті кеппей жатып бауы­рына салып алған.

Зылиха апайдың тәрбиесінде өскен Ұлжанның ес біле көп еститіні Мағжан есімі болған. Кішкентайы­нан ақынның бесік жыры өлеңдерін көп тыңдайды, ертегілерін естиді. Бертін келе бүкіл поэзиясын біліп алады. Осы Ұлжанның Зылиха әже­сінен ес­туінде Мағжан бала кезінде ұшып-қонып бір жерде отыра ал­майтын тас қайнат, пысық өссе ке­рек. Қасында қалатын кісі табыл­маса, Мағжанды шешесі кереуеттің аяғына байлап кетеді екен. Ал ес­тияр шағында ол көп ойға кетіп, тұн­жырап отыра­тын­ды шығарған. Адамға қайырымды­лығы, қалтқы­сыз­дығы, жүрегінің жұм­сақтығы, нәзіктігі жағынан анасы Гүл­сімге тартқан деседі.

Оқу-білім жағынан келгенде Мағ­жан өз тұсындағы орыс, шығыс мә­дениетінен тел емген көп қазақ ин­теллигенттерінің жолын қайта­лай­ды: әуелі ауылдың дүмше молдасы­нан қара таниды. 1908 жылға дейін мұ­ғалімнен сабақ алады. Арабша тіл үйренеді. Қазақ оқығанының біреуі­нен орысша жетігеді.

Кейінгі жылдары М.Жұма­баев Уфадағы медресе Ғалияда оқи­ды, бірақ оны бітірмей кетіп қа­лады. Орысша білім алуға аңсары ауады. Аз-маз даярлықтан соң, 1913 жылы Омбыдағы мұғалімдер әзірлейтін орысша семинарияға түсіп, оны 1917 жылы бітіріп шыға­ды. Үздік оқыған­дарға атаған бір байшікештің стипен­диясымен күн етеді. Әрі тілмәш, басқа қызмет іс­тей жүре нан табады.

Кейінірек бір жылдай политех­ни­­калық институтта “жабайы” тың­дау­шы болады. 1923 жылы М.Жұ­мабаев Москваға барып, сонда Ке­ңес ода­ғын­дағы елдердің орта­лық бас­па­сында істейді, Горький “орыс­тың ең мә­дениетті ақыны”, – деп си­паттама берген В.Брюсов бас­қара­тын әдеби-көркем инсти­тутта оқи­ды. Осы инс­титут қабырғасында ол не­міс тіліне үйренеді. Гете, Гей­нелерді тікелей өз тілінен аудара­ды. Әсіресе орыс тіліне жетік бол­ған. Өзі ерекше қадір тұтқан Пуш­киннің, Лермонтов­тың, Некрасов­тың поэмаларын жат­қа айтқан. Тү­рік, өзбек, татар, баш­құрт тілдеріне судай ағып тұрған.

Сөйтіп, Мағжан өз заманының білімді адамдарының санатына қосылған. Дүниетаным жағынан ол – негізінен материалистік көзқарасты ұстанған ағартушы, демократ. Рас, Мағжан өлеңдерінде Алла, Тәңірі деген сөздер көп кездеседі. Поэзия мифке, аңыздарға бір табан жақын тұратынын ескерсек, оның сөкеттігі жоқ. Сөзіміз дәлелді болуы үшін ақынның 1916 жылы “Қазақ” газе­тінде жарияланған “Дін үйреткенге” деген өлеңін алайық. Бұл өлеңінде Мағжан бәрі тағдыр тақтайында жазулы деген діни ұғымға қарсы тұрады, қарманбай қарап жатып бақ күтушілікті әжуа етеді, дін уағыз­даушы молла, ишандарға:

Жоқ енді, жату болмас бос еңбексіз,

Жалбарып: “Жасаған!”…– деп, жас төкпеспіз.

Өзің де, сөзің де кет бізден аулақ,

Жасы үлкен жүрегі өлген, мұңдар кексіз, – дейді.

Немесе Құдай тағаладан жәр­дем күткен діни өлең деп кезінде сыналған “Тәңірі” өлеңін алып кө­рейік. Мұнда расында да “ауыздан, Алла, атыңды тастамаймыз” деп жалын­ған, жалбарынған сөздер же­терлік, бірақ мағынасына тереңдей келе, мұның өзі шартты түрде алын­ған әдеби тәсіл екендігін мойын­да­масқа болмайды. Ақын қазақтың арт­та қалуын құдайдан көргендей, сонша­ма игіліктен құр тастайтындай “біз не қылдық?”, өгей балаң біз бе едік деп күпір мінез көрсетеді, яғни діннен шыққан адамның ісін істейді. Бұлай етуі түсінікті де. Ол кездегі қараңғы халықтың ұғымына сәйкестендірген. Шынында ақын қойған мақсат тере­ңіректе жатыр. Ол мешеу елін ашу-қайратқа мінгі­зуді көздейді, тұщы етіне ащы таяқ тиіп отырғанда намы­сың қайда деп шыңдағысы келеді.

Мағжанның дінге көзқарасын “Жазылатын оқу кұралдары һәм мек­тебіміз” атты мақаласынан аңғара­мыз. Ол ислам діні негізіне құрыл­ған ескі мектепті былайша сынайды:

“10-15 жыл бұрын мектебіміз сиыркөзді, сәлделі молдасы, балдырған балаларды шыңғыртқан көк шыбықтары, басында, басынби, би­түрбүлері, уал, қадір, кире, үшіре­мін, Алла тағалалары, тағы толып жат­қан бірдеңелерімен тұп-тура өлімнің ұясы еді. Жан, денені бірдей улай­тын схоластиканың сасық зан­демі еді. Тұрмыс, жаратылысы ту­ралы балаға ешбір білім бермейтіні былай тұрсын, оқу, жазуды білдіре алмай­тын еді”.

Немесе Мағжанның 1922 жылы “Жаңа мектеп” журналының 3-4 са­нында жарияланған “Наурыз” атты ма­қаласын алайық. “…Қазақтың нау­рызы, – деп жазады М.Жұма­баев, – дін мейрамы емес, тұрмыс мейра­мы, шаруашылық мейрамы. Бұл мейрамды дұрыстап өткізу ке­рек. Бұл мейрамды тұрмыспен, ғы­лым­мен байланыстырып пайдалы игі жа­сайтын, ауыл адамдарын тап-жігімен ұйымдастыратын мейрам ету керек… Жастар ұйымдары, пар­тия ұйымдары наурыздан басқа ел танитын молдалар, елді адастыра­тын дін мейрамдарына қарсы қойып, халықтың басын, денесін дін дуа­сынан құтқаратын, сақтайтын үгіт-на­сихат жүргізу керек”.

Ал Мағжанның саяси көзқара­сына келсек, ол көп жылдар бойы, тіпті Ұлы Октябрь жеңісінен кейін де алты-жеті жылдай еңбекші бұқара­ның таптық мүдделерін жеріне жете түсіне алмай жүрді, осының кеселі­нен тарихи бетбұрыс, революция­лық аударыс-төңкеріс кездерінде аяғын шалыс басты, жаңалықты жат­сын­ды. Осы жайт оның біраз өлең­деріне салқынын тигізді.

Әрине, шын талант иесі өспей, өзгермей тұрмайды. Мағжан да сөйт­ті. Алашордадағы қызметіне бай­­ланысты көп дерттерінен ол бірте-бірте арылды да. Советтік шындық – социализмнің ұлттық проб­лема­лар­ды әділетті шешуі, 1920 жылы Қа­зақ­с­танның Автономия­сы құрылып, отау тігуі, жер мә­се­лесінде қазақ бұ­қарасының ежел­гі арманының жүзе­ге асуы, отар­шыл­дық қалдық­тардың жойылуы М.Жұмабаевқа, оның поэзия­сына, жаңа типтегі суреткер боп қа­лыптаса бастауына неге әсер ет­песін, қатты әсер етті.

Мағжан жүрегін өлең ерте, 12 жа­сында тербетеді. Біз білетін баспа­сөз бетінен алғаш жарық көрген шы­ғармасы – “Қазақтың кешегі күйі” ат­ты өлеңі. Ол 1912 жылы Орал қа­ла­сында “Қазақстан” газеті баспаха­на­сында басылған “Үзік” атты жинақ­­та жарияланады. 1913 жылы Қазан қа­ласында Керимовтар баспасынан Мағжан Жұмабаевтың “Шолпан” ат­ты жинағы жарық көреді. Көп жаңа­лықтарымен, нағыз поэзиялық жа­лы­нымен дәметтірген бұл жинақ әде­биет көгіне Мағжандай жұл­дыз­ды бірақ көтеріп шығарды.

Мағжан өстіп әрі оқып, әрі өлең жазып, түрлі қызмет атқарып жүр­ген­­де, 1917 жылғы февраль ре­во­лю­­ция­сы келіп жетті. Сол тұстағы қазақ­тың бір шоғыр демократ, ағар­тушы интеллигент өкілдерімен бірге Мағ­жан да бостандық туды, хал­қым­ның бағы ашылды деп мәз-мей­рам бо­лып, бөркін аспанға лақ­тырады. Олай емес, бұл капита­лис­тер, қа­наушы таптарды жою үшін жасалған революция деген больше­вик­тердің ескертуі Мағжан Жұма­баевтың са­насына жөнді жетпеді. Сол 1917 жыл­дың июлінде құрыл­ған “Алаш” пар­тия­сына кіріп, соның сойылын соқты, облыстық және жал­пықазақтық (ол кезде қырғыздық деп аталатын) съез­деріне қатысып, құрылтай жина­лысына делегат бо­лып сайланады, жаңадан құрыла­тын мектептерге оқулық даярлай­тын комиссияның кұрамына енгізі­ле­ді. Мағжан Жұма­баев “Алаш” партиясының Россия феде­рациясы құрамында автоно­мия алу үшін күресеміз, қоныс ауда­ру­ды, пат­шаның отаршылдық сая­саты сал­дарынан жіберілген қателік­терді Москвамен тізе қоса отырып шеше­міз, қалың малды жоямыз, мешітті мемлекеттен бөлеміз деген прог­рам­­масына елітті.

Ұлы Октябрь революциясын қа­зақ еңбекшілері де өз револю­циям деп жүрекжарды қуанышпен қарсы алғаны мәлім. Әсіресе окоптан қайт­қан қазақ жігіттерінің көп нәрсе­ден көзі ашық еді. Майданның қара жұмысында жүріп олар большевик­тердің соғыс, ел жағдайы, таптық тар­тыс хақындағы үгіт-насихатын естіді, шындыққа қанды. Социалис­тік революцияның жасақтары осы­лардан һәм кедей-кепшіктерден құ­ралды. Алайда осы өзгерістер Мағ­жанға тиісті әсерін тигізбеді. Сөйтіп жүргенде ақын өздерін “Үш жүз” деп атайтын партияның қызылға боян­ған белсенділерінің абақтысына жатып шығады (1918 жылдың ян­варь-май айлары аралығы). Содан аулына тартып отырады.

Алашорда үкіметі, оның әскер­лері Совет өкіметі жағына шығып, кешірім (амнистия) алған соң, 1921 жылы М.Жұмабаев Қызылжарда шығатын “Бостандық туы” газетінің жауапты редакторы болып тағайындалады. Бұдан соң 1922 жылы Ташкентке барып, онда “Ақ жол” га­зеті, “Шолпан” журналдарында істейді.

1924 жыл М.Жұмабаев өмірін­дегі бетбұрыс жыл. Ол “Қызыл жалау” атты өзінін атақты шығармасын тудырады. Ендігі мақсаты советтік замандағы ел бақытын жырлау екен­дігін жасырмай айтады. М.Жұ­ма­баев творчествосының жаңа өріс­ке шығуы оның Москва қаласы­на қызмет бабымен ауысуына ты­ғыз байланысты. Әрі оқып, әрі Күн­шығыс орталық баспасында істеуі Мағжанның көп нәрсеге көзін ашты, ол туған республикасының ілкі қадамдарына қуанды, қол соқты, творчествосын жаңа арнаға түсіру қамына кірісті.

Жаңа өмір сырына қанығу үшін ол ұлы Лениннің шығармаларын ау­даруға кіріседі. Сөйтіп Мағжан 1925-1927 жыл аралығында осы ба­ғытта орасан зор жемісті іс атқара­ды. Осы жылдары М.Жұмабаев В.И.Ленин­нің “1905 жыл”, “Қара шаруа ту­ра­лы”, “Париж коммунасы”, “Фев­раль­дан Октябрьге бет алдық”, “Ян­варь­дың тоғызы” еңбектерін қазақ тіліне аударып, жеке-жеке кітапша түрінде бастыртып шығарады. Со­ны­мен қабат Совет өкіметінің қан­дай өкімет екенін түсіндіретін, марк­сизм-ленинизм классиктері еңбек­те­рін насихаттайтын бірсыпыра сая­си әдебиет құралдары қазақшала­нып, кітап боп шығады олар. Г.Вере­щагин “СССР – социалшыл кеңес республикаларының одағы”, Воло­севич В. “Одақтық коммунист партиясының қысқаша тарихы”, Б.Го­рев “Маркс пен Ленин”, И.А.Коню­ков “Еңбекші қара шаруаның артель­дері мен коммунистері”, т.б.

Максим Горькийдің “Сұңқар жырын” М.Жұмабаев 1924 жылы ау­да­рып, жеке кітапша етіп жария­лай­ды. Сол жылдары және одан кейін аударылып жарық көргендердің ішінде Всеволод Ивановтың “Төрт әңгімесі”, Мамин-Сибиряктың біраз өзгертіліп аударылған “Ақбоз аты”, тағы басқалары бар.

1923-1927 жылдары М.Жұма­баев халық ағарту, ауылда, жалпы республика көлемінде мектептер­дің жұмысын жолға қою ісіне бел­се­не атсалысады. Оған оның Таш­кент, Орынбор, Москва қалаларын­да шыққан мына педагогикалық еңбектері куә: “Бастауыш мектепке ана тілі”, “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы”, “Педагогика”, “Сауатты бол”, т.б. кітаптары.

1927 жылы Мағжан еліне орала­ды. Бұл кезде М.Жұмабаев өзінің бұ­дан былайғы бетін, бағыт-бағдарын әбден анықтап алған кезі еді. “Қызыл жалауын” желбіретіп нық ұста­ған Мағжан 1927 жылы үлкен ша­быт­пен “Тоқсанның тобы” поэмасын Қазақстан коммунистік партиясы Орталық комитетінің органы “Еңбек­ші қазақ” газетінде жариялайды. Поэмада ол өзін жаңа қоғам жолын­да қарыштап алға басқан халықтың басым көпшілігінің ортасында сезі­нетінін қуана жариялайды. “Тоқсан­ның тобы” – М.Жұмабаевтың со­веттік платформаға ауысқанының, социалистік реализм рухында жаза бастағанының бұлжымас дәлелі.

1927-1928 жылдары М.Жұма­баев Бурабайдағы бір мектепте әдебиет пәнінен сабақ береді, Қы­зылжардың партия мектебінде іс­тейді. Алайда осы жылдары Ста­лин­нің үйіре бастаған қамшысы жұрттың ең алды боп ақынның көзі­не тиеді. 1929 жылы ол жазықсыз қамауға алынады.

Башқұрттың үлкен жазушысы, қазақ әдебиетінің ежелгі айнымас досы Сайфи Құдаш М.Жұмабаев­тың он жылға сотталып, Карелия ор­манындағы концлагерьде жүрген ша­ғын жақсы біледі. Сол кісінің жа­зуы­на қарағанда, тұтқындағы Мағ­жан жұбайы Зылиха арқылы медицина жөніндегі техникум програм­масын алдыртып, өз бетімен дәрігерлік мамандыққа үйренеді. Табиғатынан оқуға алғыр Мағжан мамандықты игергені соншалық, әлденеше лагерьдің біріккен сани­тар тобының бастығы болып таға­йындалады.

1936 жылы тағдыр Мағжанға иілгендей болады. Максим Горькийдің көмегімен ол лагерьден босап, еліне оралады. Қызылжардың (Петропавловск) техникумында оқыту­шы болып істейді. Әрине, түрмеден қайтқан адамның тұрмысы белгілі ғой. Оның үстіне семьяның қоры да таусылған. Зылиха апай бір Карелия орманының өзіне 14 рет сапар жасаған. Сүйген жарына қарлығаш­тың қанатымен су сепкендей көмек етпесе, мүмкін ол Карелия орма­нын­да қалып қояр ма еді, кім біледі…

Сол Петропавловскіде Мағжан Сәбит Мұқановпен кездесіп, Жазушылар одағына мүшелікке алуын өтінеді. “Жаңа шығарма жазған соң көрерміз” деген жауап алады.

Амал қанша, ондай шығарма жазуға ақынға мүмкіндік берілмеді. Сталиннің культі екі өкпесінен қы­сып, жөнді тыныс алғызбады. Пет­ропавловскідегі қызметтен шығарыл­ған соң, С.Мұқановтың шақы­руымен әрі жазушылар ұйымына жақындайын деп, М.Жұмабаев Ал­матыға келеді. Бірақ ойлағанының бірі де болмайды. “Жамбылға”, “Қа­ла­мыма” деген өлең тудырып, өзінің Совет өкіметіне адалдығын айтады, жазуға мүмкіндік беруін өтінеді. Жа­уап ретінде өлкелік музейде істеп жүрген жерінен түріп шығады. Аста­на жақтан қайыр болмаған соң, Ал­маты маңындағы Париж Коммунасы атындағы колхозда медицина­лық пункттің меңгерушісі болып ор­наласады. Көп ұзамай ол жерден де қуылады. Әрі-бері бұрынғы “дос-жарандарға” сөз салады. Қызметсіз қаңғырып жүрген оңай емес қой. Жа­дау тұрмыс кешіп жатқан сол шақта Сәкен Сейфуллин бұларға 500 сом ақша жібереді. “Ашаршылықта же­ген құйқа” дейтін емес, Сәкеннің адамгершілігіне көңілдері семіреді. Сонымен бірге Абай айтқан көлеңке достың қандай болатынын Мағжан осы жолы тағы да түсінеді. Тіпті бір­ауыз жылы сөзін бұлдап, теріс қарай­тындары да болды. Сөйтіп, әу­ре-сарсаңда жүргенде, 1937 жыл­дың ойраны да жетеді. Сол жылдың аяғын ала бере, яки 1937 жылғы 30 декабрьде М.Жұмабаев ежовшы­лардың қанды шеңгеліне түседі.

* * *

“XX ғасырдағы қазақ әдебиеті” деген еңбегінде Сәбит Мұқанов М.Жұмабаевтың творчестволық мұрасына мынадай баға береді: “Ақындық жағына келгенде Мағжан, әрине, қазақтың күшті ақындарынан саналады. Қазақтың тілін байыту ре­тінде, әдебиетіне түрлер енгізу ре­тін­де, Мағжанның еңбегі көп. Абай­дан кейін тіл өнегесінде Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ”(283-6.).

Рас сөз. Тек бүгінгінің биігінен толықтыруды қажет етеді. Өйткені түр мен мазмұнның қабысып жата­ты­нын ескерсек, жоғарыдағы пікір­дің әлі де анықтай түсетін тұстары бар екенін аңғарамыз. Әдебиет идея­сы өмірден туындайды. Идея­ны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес құйылады, саяси, философиялық, эстетика­лық, этикалық тұрғысына қарай өрі­ле­ді. Тілі ғана пайдалы, басқасы­ның мәні жоқ деуге келмейді. Әде­биеттің бір ғана таптың меншікте­уіне көне бермейтіні көркем идея­ның тек сая­си көзқарастан туында­майтынды­ғында болса керек. Л.Толс­тойдың сая­си, философия­лық көзқарасын В.И.Ленин мате­риалистік дүние­та­ным тұрғысынан қатаң сынады, алай­да мұның өзі көсемнің Лев Толс­тойды “орыс ре­волюциясының айнасы” деп атауы­на бөгесін болған жоқ қой. Мағжан Жұмабаев твор­чествосының да халық қазынасы екендігінде шек жоқ. Ол өз дәуірінің көп ерекшелік­терін айнаға түсірді. Сондықтан Мағ­жанға байшылсың, ұлтшылсың деп кезінде Абайға да тағылған кінәны тағуға болмайды, сондай-ақ ақын творчествосында идеялық кінәрат жоқ, қайшылықсыз деу шындыққа жанаспайды.

М.Жұмабаев күрделі де қиын жолдан өтті. Нағыз ақын ойына келгенін өзі дұрыс деп тапса іркіп қал­майды, ағынан жарылып сөйлейді. М.Жұмабаев талай қатерлі өткел­дерден өтті, бұрма кезеңдерді ба­сынан кешірді, үш революцияның, Азамат соғысының нелер қиын-қыс­тау кезеңнің куәсы болды. Осының бәрінде де ол бұғып қалған жоқ, өресі жеткенінше қайрат көрсетті, айтысты, таласты, күрес барысында шыңдалды, ақиқат жолды іздеді, ақыры оны тапты да.

М.Жұмабаевтың өмірі мен идея­лық көркемдік өсу, арпалысу, арылу, өрлеу жолын жалпы алғанда не­гізгі үш кезеңге бөлген жөн бе деп ой­лаймыз. Біріншісі – Мағжанның өлең өлкесіне аяқ басқанынан бас­тап 1917 жылдың февраліне дейінгі уақытты қамтиды. Екінші кезең – февраль революциясынан 1924 жылғы уақытты алады. Үшіншісі – сол 1924 жылдан бастап, советтік жолға түбегейлі түсу, социалистік реализмге бет бұру дәуірі.

Бұл арада бір ескерте кететін жайт – марксизм-ленинизм әрбір та­рихи тұлғаның бағасын бергенде оған нақтылы тарихи көзқарас тұр­ғысынан қарауды талап ететіндігі. Мұны қайталап айтудың еш артық­тығы жоқ. Өйткені қателігі, кемшілігі үшін қандай қайраткерді де тарих­тан шығарып тастауға болмайтыны, айталық, орыс әдебиетінде бұлжы­мас ақиқат деп есептелсе, сол ақиқат қазақ әдебиеттану ғылымы­на әлі толық сіңе қойған жоқ. Осы кеше ғана Шәкәрімнің творчество­лық қазынасының халқына қайтып оралғанына мәз-мейрам болып қуаныстық. Ал түсіп жатқан хаттардың ішінде ішінара болса да осы игі іске көзін алартушылар, 1937 жылғы лаңның сұр жыландай ысқырған тілімен сөйлеушілер де табылады.

М.Жұмабаев творчествосын зерттегенде біз әрбір тарихи тұлға (личность) өсу, даму жолынан өтеді деген маркстік-лениндік қағиданы еске ұстауымыз керек. Ешкім де та­за марксист боп мүлтіксіз туа сал­май­ды. Карл Маркстің өзі де алды­мен ағартушы, одан соң жас гегель­ші, фейербахшы болды. Диалекти­калық және тарихи материализм ғылымын жасаған соң да, оны үнемі жетілдіріп, дамытты. Марксизмді жаңа тарихи жағдайға сәйкес ілгері апарған Ленин, әр нәрсенің туу, өсу жолдары болатынын, соны талдай отырып, әлгі нәрсенің қазір қандай күйге ауысқанын қарастырсақ, шын­дықтың үстінен шығамыз дейді. Осы тарихиат тұрғысы (историзм) да бізге басшылық болуға тиісті. Әлбетте, Мағжан творчествосын тексергенде сталиндік тұрпайы социологизм шоқпары ұшыратқан өрескел бұрмалаушылықтардан арылу, саяздықты тереңдікке жең­діру жағдайларын да үнемі есте ұс­тауымыз қажет.

Енді М.Жұмабаев творчество­сының алғашқы кезеңіне көз тастап көрелік.

Қоғамда тұрып, сол қоғамның мұң-мұқтажынан сырт қала алмайсың дейтін лениндік қағида М.Жұ­ма­баев творчествосына да тікелей қатысты. Ақынның айнала қоршаған дүниеге сыни көзқарасы, оған ырза еместігі семья жағдайынан бастал­ғаны сөзсіз. Оның шет-жағасын жо­ғарыда айтып өттік. Егер Абай әкесі Құнанбайдан, оның патриархалдық ескі тәртіптерінен жиырма сегіз жа­сында безсе, Мағжан өзінің болыс әкесі Бекеннен он жеті жасында қол үзді. Бұл факт ақынның байшыл­дық-феодалдық қоғамның іріп-шірі­ген, жаңалыққа, прогресс атаулыға жаны қас екенін сезінуге әсер еткені даусыз. Жас ақын қалың еңбекші халықтың екі жақты езгіден, патша отаршыларының зорлық-зомбылығынан, жергілікті шонжарлардың ез­гі­сінен сорлаған халін ерте аңғарды. Дәйекті пролетарлық, таптық көзқа­расқа көтеріле қоймаса да, ол бай мен кедейдің арасындағы айырма­шы­лықты көрді, елді жегідей жеген ру­шылдыққа, көнерген кесапат әдет-ғұрыптарға тісін қайрады, өзі­не дейін қазақ әдебиетінде қалып­тасқан бұқарашыл, демократиялық бағытты берік ұстанды.

“Шолпан” жинағында саяси жа­ғы­нан келгенде бұлталақтар ұшырасады. “Туған жерім Сасықкөл” ат­ты өлеңінде ол: “Сыртында ақ боз үй­лер жарасқан көл, байлары кедей­лерге қарасқан көл”, – деп таптық идиллияны суреттегісі келді. Бірақ бұдан жас Мағжан феодал­дық-байшылдық іріп-шіріген тәртіптерді қорғаштаған деген мағына тумасқа керек. Оның ықыласы, ынтызары еңбекші бұқараға ауған.

“Шын сорлы” өлеңін алып қараңыз.

Күн суық, қатты аяз шыдар емес,

Қар-боран соққан желмен қылып егес.

Кедейлер үсіп-тоңып дір қалтырар,

Жылы үйде байлар жатар уайым жемес.

Ал “Бір күн” өлеңінен “Күшсіз­дер, сорлыларға атар таң жоқ” деп кедейді мүсіркеген жолдарды оқимыз.

Творчествосының ілкі кезеңінде Мағжан ұстаздары Абай, Ыбырай­лар кезінен әдебиеттің ең сүбелі тақырыбына арналған арманды көп айтады. Ол – адамзаттың көш со­ңында қалған халқының қалайда ал­ға басуын көксеу. “Атақты ақын, сөзі алтын хаким Абайға” деген өлеңін­де М.Жұмабаев ұлы ақынға серт бер­гендей, бұрын сенің сөзіңе құлақ салып, баға бермей келсек, енді ақын аға, исі қазақ жас баласы айт­қаныңды ұстаз өсиетіндей қабыл­дайды, ешқашан ұмытпайды дейді. Осы жинақтағы “Ләззат қайда?”, “Жа­тыр…”, “Жазғы таң”, “Сорлы қа­зақ”, “Өнер-білім қайтсе табылар”, “Балалық шағы”, “Қазағым”, “Күз”, “Осы күнгі күй” атты өлеңдерінде ақын ашу-ызамен надандықты түй­рейді, “ойлаған бір күн бұрын таң­дағы істі” қазақ арасында кім бар де­ген ренішті сауал қояды, ел болу­дың кілті оқу-білімде деп келе, сен де адамзат перзентісің, деп келе өнер қуып, басқалармен теңесуге шақырады. Тіпті ғашықтық іздеп алабұртқан көңілін “жұрттың қамын көп ойла, уайым-қайғы жеп ойла, артта қалған сорлы жұрт, алға бас­сын деп ойла” деген сөздермен ба­сады. Мағжан өзінің тұңғыш жи­на­ғында қазақ қоғамының бірсыпыра пісуі жеткен проблемаларын алға тартса, мұның өзі оның творчест­во­сында ағартушылық және сыни реа­лизмнің тамыр жайғанына айғақ. Кемеңгер Абай поэзиясының реа­листік ауқымына құлашы жетіңкіре­мей жатса да, Мағжан нақтылы су­рет туғызуға төселеді, көшпелі тұр­мыстың қайталанбас көріністерін көз алдыңа әкеледі.

Міне, осы нақтылық, дүниені өз көзімен көріп, өз түсінігінше сурет­теудің арқасында М.Жұмабаев қызыл сөз, қысыр кеңестен тез ары­лады. Оған ақынның әйел тақыры­бына жазған өлендері куә бола алады.

Ақынның “Жас келін” деген өле­ңінде лирикалық қаһарман жаңа түскен жас келіншектің хал-ахуалын бір жағы сүйсіне, бір жағы жаны аши әңгімелейді. Байғұстың дұрыстап тамағын ішуге де мұршасы келмей­ді. Таңның атысы, күннің батысы ты­ным таппайды.

Бұрқыраған дауылда,

Сабап құйған жауында,

“А”, “А” деп, ың шығармай,

Жас келін жүр сауында.

Ақын жүрегінің жаны ауырғыш (“Жас қыз” өлеңі). Қайғылы жаспен көзін шылаған жас қыздың неге өй­тетінін сұрауға батылы бармай­ды. Тек оны жылатқан кінәлінің “сана­дан жүзі сарғайсын” деп лағынет айтады. Қоғамның адамгершілігі оның әйелге көзқарасынан көрінеді. Ескі қазақ қауымы қатыгез, неге де­сеңіз, ол ұрғашыға күн көрсетпейді. “Тілегім”, “Қазақ қызы аузынан” деген өлеңдерінде “Мейірімді ием, та­за, нәзік әйелді “қара жүрек қазақ­қа неге жараттың” деп назаланады. Қақаған сары аязда Балтабай деген бір хайуан аяғы ауыр әйелін шаш­тан сүйреп сабап, далаға қуып шы­ға­ды, соны суреттегенде ақын зы­ғырданының қайнағанын қатты сезі­ніп отырамыз.

Енді М.Жұмабаев творчество­сында үлкен орын алған, оны мейлінше қатты тебіренткен, қиналтқан, сезімін ірке алмай кейде ашуға жеңдіріп, ағат кеткен тақырып жөнінде.

Сауда-өнеркәсіп капиталының далаға келуі патриархалдық-рулық қатынастарды іріткенін біз тарихтан білеміз. Патшалық самодержавие мен жергілікті бай-феодалдардың екі жақтап езгі, тепкісіне түскен қа­лың қазақ бұқарасы қан қақсайды. Әсіресе “халықтар түрмесі” (Ленин) атанған патшалық Россияның отар­шыл­дық саясатының ең қатыгез түрі – қоныс аудару саясаты қазақ хал­қының арқасына аяздай батты. Ең шұрайлы жерінен, туған мекенінен жұрдай болған қалың ел төбеге ұр­ғандай мең-зең хал кешті. Осының бә­рі ұлттық сезімді қоздырды. Орыс­тың прогресшіл күштеріне иек сүйеген қазақ оқығандары ұлт мә­се­лесін әділетті шешу талабын көтер­ді. Мағжан Жұмабаев сияқты жас­тар сол тұста ашылған журнал, га­зет төңірегіне жиналып, өз хал-қа­дірінше басына зобалаң туған хал­қына көмекке келу жолдарын ой­лас­тырып, шарқ ұрды. Сонда олар­дың аузына ежелгі қазақ тайпа­ла­ры­ның ең алғаш қауым боп бірік­кен одағы “алаш” деген сөз түсті. Фин­дер өздерін суоми еліміз десе, якут­тар сахалармыз десе, бұл да сол сияқ­ты. Алты алаш боп біріккен ел­дің берекелі тұсын айтатын әдемі сөз.

Осы ретте Мағжан поэзиясына қаһармандық тақырыбы, күрес әуен­дері кең енеді. Отаршылармен, патша үкіметімен алда шайқас ба­рын сезгендей, ол әлі ұйымдас­па­ған бұқараның жігерін қайрау қажет деп түсінеді. Ол үшін ақын өткенге көз тастайды. “Өткен күн” деген өле­ңінде ел қорғаны болған тарихи қай­раткерлерді, хан, батыр, ақын, жы­рау­ларды тізбелейді. “Есімде… Тек таң атсын” өлеңінде ақын бүкіл Россия көлемінде атып келе жатқан революция таңын сезінгендей:

Мезгілше мейлі келсін, тісі батсын,

Сұр жылан өзі оятар қатты шақсын.

Жаңадан жолбарыстай ұмтылармыз,

Көрелік төңіректі тек таң атсын, – деп болашақтан үміттендіреді. Өткір қимыл, жаңа күш керек екенін сезе тұра, М.Жұмабаев 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа тиісті үлес қоса алмайды. Оған бір ғана “Ора­мал” деген өлең арнап, халық қи­мылынан тысқары қалады.

Қорыта айтсақ, ақындық жол­дың бірінші кезеңінде М.Жұмабаев өзінің бетін әжептәуір айқындаған, алдыңғы дәстүрді игере келе, жеке-дара үнін де сездіре бастаған су­реткер ретінде танылады. Тіпті ке­зін­де “Шолпан” жинағы бойынша ақын әлі толыспаған деп тұжырым­ды пікір айтылса да, М.Жұмабаев сол өлеңдерінде-ақ қазақ әдебие­тіне ерекше дарын келгенін паш етті. Табиғаттың төрт мезгілі туралы Абаймен жарыса және оған еліктей жазылған өлеңдерінде Мағжан өзінің терең сыршылдығымен көзге түсті. Мұндағы лирикалық субъект табиғатпен астасып кетеді. Әлем тұтқасы – адам. Барша тамылжыған табиғат оның көңіл күй сандығының пернелерін басқандай сайрайды.

Шырылдап торғай аспанда,

Бытпылдығы ән қосып,

Шала-жансар жатқанда,

Табиғатқа жан қосып.

Немесе “Жазғытұрым” өлеңін алайық:

Май кірді, жер құлпырды, гүлдер жайнап,

Жібектей көкорайлар жатқан жайрап,

Сұлудай бұраңдаған бұтақтарда,

Ән қосып әртүрлі құс тұрған сайрап…

Осы өлеңді оқығанда даусыңды Л.Хамидидің “Қазақ валісіне” салып әндете жөнелгің келеді. Қандай серпін, қандай рақат жарқын сезім әуендері. С.Мұқанов бұл әуенді бақытты совет жастарының аузына салып, былай жырлайды:

Май туса, гүлдер шешек атса жазда,

Тоғайда бұлбұл көлде, аққу қаз да.

Сайраса, біз жастар да нақ солардай,

Бақытқа бөленеміз сауық назға.

Демек, қазақ әдебиеті тарихы­нан Мағжан көп уақыт шығарылып тасталса да, оның стилистикалық са­рыны қазақ поэзиясында жалғаса берген. Ал “Жазғытұрымды” жазған­да Мағжан әлі жиырмаға толмаған жас емес пе еді!?

Мағжан Жұмабаев поэзиясы­ның ерте қанаттануында орыс әдебиетінің үлесі мол. А.Пушкин, М.Лер­­монтов, А.Фет, К.Бальмонт, А.Блок, М.Горький – қазақ ақыны­ның сон­ша­лық сүйіп, ғибрат алып оқыған ақын-жазушылары. Ұлы орыс әде­биеті арқылы М.Жұмабаев Шекс­пир, Гете, Гейне сынды дү­ние­жүзі клас­сикасы тудырған жауһар­мен мейі­рі қана сусындады. Сөйтіп, Мағ­жан өрісі кеңейе берді. Ол өзінің сүйікті жазушыларын қазақшалап, гуманистік, ағартушылық, пафосқа молықты.

Сонымен қатар Мағжан қазақ поэ­зиясында бұрын-соңды кездес­­пеген, құлаққа тосын естілетін әлде­бір мотив, ырғақ табады. “Сүйгені­ме” өлеңінде жандым-күйдімге қо­са, “сүйген жарым мейірімді ол қара жер” деген төбе құйқаны шымырла­татын сөзге бастайды. Мұның түп-төркіні белгілі. Мағжан XIX ғасыр­дың аяғы, XX ғасырдың басы кезін­де Европа мен Россияда кең тара­ған декаденттік ағымға біраз ден қой­ды, сары уайым романтикасына салынды. Образдың орнына сим­вол қоюға тырысты, әлдебір құпия ақиқатты арғы бір бейтаныс дүние­ден (запредельный мир) іздеу керек деген жаңа ағым ұранына алаңда­ды. Сол ұранның кей осал, кінәрат тұстары М.Жұмабаев поэзиясының, әсіресе 1917 жылдың февралінен кейінгі екінші кезеңіне азды-көпті әсер етті.

* * *

М.Жұмабаев творчествосының екінші кезеңі 1917 жылғы февраль және Октябрь революциясы, Аза­мат соғысы, Қазақстанда Совет өкі­метінің орнауы оқиғаларына, осы өкіметтің ілкі қадамдарына байла­нысты уақытты қамтиды. Бұл кезең­де М.Жұмабаев творчествосы бір жағынан алғанда шырқау биігіне көтерілсе, екінші жағынан қайшы­лық­тары қабынып барып, ақыры толастайды. Ақынды советтік шын­дық қатты тебірентті, жаңаша ой­лауға бастады.

Ақынның негізгі шығармалары дәл осы кезеңде жарық көрді. Атап айтқанда, 1922 жылы Қазанда, 1923 жылы Ташкентте екі бірдей өлеңдер жинағы шықты, “Батыр Баян” сияқ­ты атақты поэмасы баспа жүзін көр­ді, “Шолпан” журналында жария­лан­ды. Аталған жинақтарға ақын­ның революциядан бұрын жазған өлеңдері де енгізілді. Кітаптың кі­ріс­песін жазған сол тұстағы Түркіс­тан Коммунистік партиясы Орталық Ко­митетінің қызметкері Сұлтанбек Қо­жанұлы осыны арнайы ескертуді жөн көреді “…М.Жұмабайұлының өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы ағымдарды тексеруге де жақсы құрал бола алады…”, – деп жазады.

Ол кезде баспа мәдениеті қай­бір оңып тұрған. Емле қателерін былай қойғанда, тіпті әр өлеңнің қашан жазылғаны жөнінде де мағлұмат берілмеген. Осының салдарынан ақын творчествосын зерттеу көп қиындық келтіреді. Кезінде осы ағаттық ақынға да оңай тимеген тәрізді. Революцияға дейін жарық көрген өлеңдерді одан кейін жазыл­ғандармен шатастыру онсыз да “байшылсың, ұлтшылсың” деген айыпты көп еститін Мағжанға жа­зық­сыз кінә жамауға әкеп соққан. Оған бір ғана мысал.

М.Жұмабаевтың “Төбет” атты өлеңінде “Жабыны тұлпар қылам деп, Қарғаны сұңқар қылам деп, Та­лайдың ісі шала ғой” деген жолдар бар. Сол кездегі ұрда-жық сын осы­дан үлкен саяси қате табады. “Мағ­жан бұл арада “Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас” деген реакциялық мақал сыңайы­мен мысқылдап отыр, “Жабы” мен “Қарға”, сөз жоқ, жұмыскер мен кедей шаруа” деп тұжырады. Расында да, астары бар шығар деп секем аласың. Бірақ тексере кел­генде ондай күмән туғызуға негіз жоқ екендігі анықталады.

Өйткені бұл өлең, жаңағы тұр­пайы сын төндіре дәлелдеп отыр­ғандай, совдеп тұсында емес, әлдеқайда ерте жазылған. Атап айтқанда, “Төбет” аталған өлеңді “Қа­зақ” газетінің 1915 жылғы 8 июль дегі санынан оқимыз. М.Жұма­баев­тың “Айыр сақал көк теке” деген өле­ңіне тағылған саяси айып та қазір оқығанда әрі күлкіңді, әрі ызаңды келтіріп, бас шайқатады.

Міндет – онсыз да нелер батпан айып тағылған ақын шығармаларына біз айрықша сергектікпен қа­рауға тиістіміз. Шығарманың идея­лық көркемдік дәрежесі, жазылған уақыты, мақсаты, қандай ой қозғап отырғанына саралануы тиіс. Осы орайда талдауымыздың дұрыс арнада жүргізілуі үшін тағы да екі-үш алғышарт ұсынбақпыз.

Біріншіден, нақтылы тарихи жағдайға сәйкес дегеннен шығады: біз Мағжан өлеңдеріндегі “алаш” деген сөзге тосырқай, үрке қарамау­ға тиістіміз. “Националсоциализм” деген фашистік терминге бола, социализм деген түсінікті мансұқ етпейміз ғой. Сол сияқты Мағжан өлеңінде “алаш” деген сөз міндетті түрде “алашорда” мағынасында қол­данылмайды. Көбіне-көп “қазақ”, “қазақ ұлты”, “қазақ халқы” деген ма­ғынада пайдаланылады.

Екіншіден, тарихи адамдар ту­ралы сөз етілгенде сол шығармада автор нені айтқысы келгенін, яғни оның рөлін тек жалпы тарихтағы орны бойынша ғана қарамай, образ ретінде қандай мағына беретінін де ескеруге тиіспіз. Яки кейіпкердің есіміне бола, бүкіл шығарманы мансұқ етпеуіміз керек. Ең бастысы – шығарманың идеялық-көркемдік құнында.

Үшіншіден, көркем туындыны нақтылы бір фактінің қазығына байлай бермеуіміз керек. Мысалы, Мағжан февраль революциясы қарсаңында мынадай өлең жазды.

Гуілдейді дария,

Гүрілдейді дария.

Бетінде толқын ойнайды.

Көбігін шашып,

Көргенді басып,

Жолында жан қоймайды,

Толқыннан қорықпай,

Дауылдан ықпай,

Міндік, міне, біз қайық.

Есен-сау өтсек,

Тілекке жетсек.

Осы өлең үшін Мағжанды айып­тап, “ұлтшылдық басын бәйгеге тігіп отыр” деп дүрліктіргендер болды. Бірақ бұл өлең авторы басқа бір ақын, айталық С.Сейфуллин бол­сын­шы, сөз жоқ, әлгі сыншы Сәкен Горькийдің “Сұңқар жырына”, “Дауылпазына” еліктеп отыр деп жазар еді. Ал ұлы пролетар жазушысы “Сұңқар жырын” қазақшаға тұңғыш тәржімалаған Мағжан Жұмабаев екенін, бұл аударма 1924 жылы Москва қаласында жеке кітапша болып шыққанын ескерсек, оған Максим Горькийдің ықпалы болма­ды деп айта алмайсыз.

Енді негізгі әңгімемізге көшелік.

М.Жұмабаевтың “Өлеңдер” жинағынан 1917-1923 жылдар арасындағы туындыларын оқығанда алдымен іздейтініміз – ақынға Октябрь революциясының қалай әсер еткендігі туралы сауал. Сонда көзің “Бостандық” деген өлеңге түседі. Иә, жазылу уақытына қа­рағанда өлең революция тұсын мең­зейді. Жинақта қай өлеңнің қашан шыққаны айтылмаса да, бұл өлең­нің арнайы сілтемесі (сноска) бар: “1918 жылы Сібірде реакция дәуі­рін­де жазылған” деп ескерткен. Мұ­ны әдейі құлаққағыс еткен болуға керек. Осыған қарамастан, “Бостан­дық” өлеңін “Февральды құлатқан Октябрьді шенейді” деп үзілді-кесілді үкім айтқандар да табылды. Әйтеуір, Алашорда біршама мезгіл Колчак жағында соғысса, Мағжан одан неге тыс қалады деп жора­малдаған.

“Бостандық” өлеңі мифология­лық түрде жазылған. Алмас қанатты Бостандық періштесі – аллегория тілінде алынған октябрь. Оған дә­лел – өлеңнің империалистік соғыс­қа қарсы лағынет айтқан пафосы. Жұртқа аян, февраль революциясы бірінші дүниежүзілік соғысты қоз­дыр­маса, тыйған жоқ. Уақытша үкі­мет қалайда соғысты жеңіспен аяқ­таймыз деп әуреленді. Өлең осы жағдайды суреттеуден басталады. “Жер-жүзін қан басқанда, Көбігі шығып аспанға… Қызыл қанға мас болып, Жүрегі қара тас болып, Ай­рылып естен адамзат” жүрген кез­де “кек есігі ашылып”, жерге “ғарыш нұры жүзі бар” Бостандық ұшып жетеді. Бостандық адамзатты өтірік пен дұшпандық сырқатынан арыл­та­ды деп сенген халық “Ақырын дем алып”, құрметпен қарсы алады.

Сәуле көрмей шеккен зар,

Аш-жалаңаш сорлылар,

Қуанды, күлді, – делінген өлең­де. Езілген сормаңдайлар Бостан­дықты осылай қарсы алғанда, оған сол езілген еңбекшілер революция­сы – ұлы Октябрь неліктен жаулық көр­сетпек? Ендеше баяғысын бас­тап, “ұжданды былай тастап”, көк­тен келген қонаққа тілін, қолын тигізген “қыбырлаған қоңыздар, қорсылдаған доңыздар” кімдер? Әрине, аш-жалаңаш сорлылар емес. Бұл – Сібірдегі реакция, Колчактың доңыздары. Бостандыққа “тілін, қолын тигізген” дәп солар­дың өзі.

Мұндай қиянат кезінде “Зар” деген өлеңді талдағанда да айтыл­ды. Мұнда да “Октябрь”, “совет” деген сөздер атымен жоқ.

Жалғанның бір көрермін көп пен азын,

Өмірде енді болмас жылы жазым,

Енді бір жүргенім де, өлгенім де,

Қолымнан ұшқаннан соң қоңыр қазым, – дегенде біреулер Мағжан­ның “қоңыр қаз” дегені Алашорда деп, тағы да ақынға дүрсе қоя берді. “Зар” деген өлең “Қазақ” газетінің 1915 жылғы 22 октябрь күнгі санын­да жарияланғаны, бұл кезде Алашорда үкіметінің ныспысы да болмағаны белгілі.

1918 жылы Мағжан “Үш жүз” пар­тиясы әулекілерінің әлегінен түрме­сінде отырғаны жоғарыда айтылды. Сол тұста “Ғазизаға”, “Сарғайдым”, “Сағындым” атты өлеңдері туады. Мұнда да ақын “өш алармын қа­сымнан” дегеннен басқа өзін зәбір­леушілердің кім екенін нақты ата­майды. Тек өзінің алаш үшін, яғни қазақ халқы үшін, құрбан болғанына өкінбейтінін айта келе:

Қалың елім, қалың қара ағашым,

Қайраты мол, айбынды ер алашым,

Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл,

Ақымақтар байқамаған шамасын, – десе, жала жапқыш “сын әнеки, көрдің бе, қазақ халқына большевиктің құлауын сендіреді” деп даурықты. Мағжан 1918 жылы большевиктердің түрмесінде отыр­ма­ғанымен тағы да ісі жоқ. Құлайды деп отырғаны өзін тұтқындаған “Үш жүз” партиясы ғой, оған Советті тіркеудің қанша қажеті бар еді?

Бұл айтылғандардан туатын қорытынды сол – М.Жұмабаев өлең­дерінде революцияға, советке байланысты пікірін әлі жете түйін­деп болмаған. Бостандықты ақ пе­ріште етіп көрсетуі ақынның революцияға іш тартқанын ғана көрсете­ді. Ол февраль мен октябрь ре волюцияларын бір-біріне қарама-қарсы қойған жоқ. Екеуін де Бостан­дық символы деп білді.

М.Жұмабаевты тұрпайы социо­логизм сынының пәле-жаласынан ақтап алуды ойлағанда, біз ақын­ның қателерін бүркемелеу ниетінен аулақ болуды көздедік. Оған енді тек бір ғана мәселені ескеру керек. “Өлеңді қадірлемесең, жәбірлеме” дейді қазақ мәтелі. Ең болмаса “аруағы” разы болсын деген деп, әділін айтуға керек. Шындық түбін­де өз орнын табады.

Революция тақырыбына жазыл­ған өлеңдер Мағжанда некен-саяқ. Оның поэзиясына ертерек енген торығушылық сарындары аумалы-төкпелі заманда, Азамат соғысы­ның ауыртпалығы, оған қосылған ашаршылық нәубеті кезінде әжеп­тәуір белең береді. Ақынның сары уайымға салынуының әдеби кезі де бар. Батыстағы Малларме, Вер­харн, Метерлинк, Россиядағы В.Брю­сов, К.Бальмонт, А.Блок сияқ­ты символист ақындарға Мағжан құлай еліктеді. Сөйтіп, о дүниеге асығу, өлімнен әлдебір байыз тап­қысы кеп, шаршап-шалдығу мотив­теріне бой алдырды.

М.Жұмабаев нақтылы өмірден әлдебір мистикалық, сиқырлы дүниеге ауытқуға әуестенеді. Одан бірде өзі қорықса, бірде жайнап тұрған табиғаттың арасында тұрып, жын-пері іздеп, солармен сұхбат­тас­қысы келеді, осының бәрі кенет “өлсем екен тұншығып” деген тілек­пен бітеді. (“Қысқы жолда”, “Жазғы жолда”).

Ертеректе жазған тағы бір өле­ңінде (“Жаралы жан”) М.Жұмабаев символ арқылы қазақтың рево­люцияға дейінгі аянышты халін су­реттеуден әлдебір мағына тапқысы келді.

Сар дала бейне елік сұлап жатқан,

Кебіндей ақ сәулелер бетін жапқан.

Тау да жоқ, орман да жоқ, өзен де жоқ,

Сәуле емес, қан шашып тұр күні батқан.

Бұл – құба жонда жатқан жа­ралы жанның көзімен көрінген су­рет. Өлеңде азап шеккен қазақ хал­қына жәрдем беріп, көмектес деген тілек білдіріледі. Ал кей символистік өлеңдерде ақын айнала қоршаған шындықтан қол үзгендей болады. Символизмнен Мағжан жаңалық іздеді, символ арқылы Мағжан өлең формасын ұштады, сезімінің өзіне тіл бітірді, өзін сөйлетті, оның әуезділігін арттыруға көңіл күйін қаз-қалпында жеткізуге тырысты.

М.Әуезов “Октябрь өркені” де­ген 1957 жылы жазған мақаласында: “Өзінің көптеген шығармала­рында махаббат сыршылдығын жыр­лаған Жұмабаев ақын қазақ әдебиетіне әр алуан дертті: ыңы­рана күңіренуді, мистиканы және жұртқа жат эклектизм (әркімге елік­тегіштік), декаденттікті екпек болған ақын еді”, – деп қатты сынайды.

К.Бальмонттық “Убаюкивай меня, смерть” деген сияқты жолда­рын Мағжан ұзақ өлеңге ұлас­тырды.

Қажыдым енді, күш бітті,

Көңілсіз, салқын, күн бұлтты,

Жел бұйығып тебіренген…

Әлдекімнің өлгенін,

Оны қалай көмгенін,

Әңгіме ғып күңіренген,

Жел, күңіренбе, жасың тый,

Өлім күйі – тәтті күй,

Балқиды жаным бұл күйге.

Мені де, өлім, әлдиле,

Әлдиле, өлім, әлдиле!..

Әрине, бұл сөздерді тікелей мағынада түсінуге болмайды. Өзін өлімге әлдилеткісі келсе, Мағжан сол Карелия орманында-ақ қалып қоятын еді ғой. Өлім туралы өлең жаза сала, о дүниеге аттанған символисті әдебиет тарихынан кездестірмейміз. Бұл арада біз қиналған, әлденеден жараланған, қапаланып ширыққан адамның жанын сезі­неміз.

Но лучше умереть во мраке без надежды,

Чем мучиться, люблю и не люблю,

Пусть вечный сон сомкнет навеки веки,

Убив мечты, страданье и Тебя!.. – дейді Александр Блок! Осы айт­қаны үшін Блокты ажалға сұранып отыр деуге бола ма? Нағыз ақын жүрегі дүниедегі не жақсылық, жамандықтың бәрін өзіне магниттей тартып алады. Қамығады, жас тө­геді, еңірейді, өліп кеткісі келеді, қуа­ныштан да, зардан да. “Александр Блок” деген өлең жазған, өзін ұлы орыс ақынының шәкірті деп сана­ған Мағжан да жүрегіне өз зама­ны­ның қайғы-қасіретін жинаған, жинап қана қоймаған, оны өзінің ауруы се­зінген, оған дертіндей ашынған. “Мен Нарында жүргенде, Еңіреп жүрген ер едім” дегенде Махамбет жылап-сықтап жүрмеген болар, ел қамын жеп, егіліп жүрген шығар. Жүрегі сүйтіп егіліп тұрса да, өзі екі тарлан бөрідей, жауына тиген шығар.

Дүниежүзі әдебиеті симво­лизм­ді мансұқтамайды. Өйтсе әдебиет тарихындағы тұтас бір кезеңнің орны үңірейіп тұрар еді. Символизм әдебиет сыршылдығын күшейтті, лириканың жаңа бағдарын сілтеді. Рас, символистер өздері уәде еткен межеден табылмады. Әлдебір тыл­сым дүниеден “салтанатты әуен жа­растығын” түзе алмады, нақтылы өмірден алшақтады. Осының ащы дәмін Мағжан да татқан сияқты. Нақ­тылы шындықтан әрі жатқан шын­дықты табамыз, ол үшін ақын ішкі дүниесінен әлдебір сиқырлы сөз туғызамыз, жаңа діни өнер жасаймыз деген символистік ертегіні қабылдап, өзі де осы арнада біраз тиянақтады. “Пайғамбар” атты өле­ңінде Мағжан Д.Мережков­скийдің:

Устремляя наши очи,

На бледнеющий Восток,

Дети скорби, дети ночи,

Ждем, не придет ли наш пророк! – деген жолдарын эпиграф етіп алады да, өзі де реалды дүниені мифологияға тізе бүктіргендей болады. “Күн батысты қараңғылық қаптаған” деп алады да, не пәлені соған үйіп-төгеді. Айса пайғам­бардың қанын төккен де, шұбырған сансыз соқыр да, қара қанға тұншыққан көр соқыр қайғылы қара түн баласы да бәрі сонда. Түн баласы көр көзімен жас төгіп, жаңағы Мережковский айтқандай, Күншығыстан бір пайғамбар күтеді.

Бұл жерде Мағжан символис­тер­дің нақтылы өмір о дүниенің көлеңкесі, поэзия соңғысын ойлаумен емес, ақын жүрегіндегі көріпкелмен, символмен шырамытасың деген қағидасына иек сүйеді.

Түн баласының күңіренген, күлгенін, жылап шулағанын, сөгініп, сү­рінгенін ол іштен көріп, біліп тұрған сияқты. Осындай көзді жұмып ашқанша елес беретін дүниедегі сансыз соқыр алдында “Ентелеген кәдімгі Иван есалаң” пайда болады. Ия, сол орыс ертегісінде талай естіген Иванушка – дурачоктың нақ өзі.

Батыс пен Шығысты қарама-қарсы қоюда қандай мән бар?

“Біз – батысшылдармыз. Халық­ты мәдениетке баулимыз деген ниетімізді біз шығыс арқылы жүзеге асырмақ емеспіз… Біздің есіл-дертіміз Батыс жақта. Біз мәдениет­ке сол жақтың жәрдемімен Россия арқылы, орыстардың көмегімен жетіспекпіз.

Мұны айтушы – “Алаш” партия­сы басшыларының бірі. Ал М.Жұма­баев Шығыс азаттық қозғалысының дүниеге әділеттік орнататын күшіне сенді. “Түркістан” атты өлеңінде “қы­сық көз Шығыс” Батысқа барып қалаларын гүлге бөлейді дегенді де айтады. Сол өлеңде нақтылы – әлеуметтік талдаудың жетімсіздігі­нен қазақ даласын қанға бояған Шың­ғыс, Ақсақ Темір сияқты жауыз­дар әл-Фараби, ибн-Синалармен бірге мадақталып кеткен. Бұл өлең­нің, әрине, әл-Фараби, ибн-Сина Әбуғали, Ұлықбек сияқты ғұлама­лар аталған тұстары әлдеқайда ұтымды. Көңіліңді бірден баурап алады.

Түріктің кім кеміткен музыкасын,

Фараби тоғыз шекті домбырасын,

Шерткенде тоқсан тоғыз түрлендіріп,

Жұбатып, кім тыймаған көздің жасын?!

Бұларға “арыстан”, “даныш­пан”, “ердің ері” деген көпірмені қолдан­байды. Сонда өлең бос көпір­шік­тен­бей, сабырлы арнасына түсіп, көңіліңді мақтанышқа бөлейді. Қазақ елін тып-типыл етіп ойранда­ған, қалаларын, көп мәдени ескерткіштерін құмға сіңіріп жіберген Шыңғысханға ақынның соншама неге табынатыны, тіпті де түсініксіз.

Бірақ Мағжан символизмге тым беріліп те кетпегенін есте ұстауымыз қажет. Абайдай шынары тамыр жайған туған әдебиетінің реалистік дәстүрі декаденттік оғаштықтардың тасасында қалып қоятындай сон­ша­ма әлсіз еместі. Мағжанның сим­волизмге жатқызылып жүрген шы­ғар­маларының өзінен реализм исі аңқып тұрады.

Қайғылы қайың,

Аяныш жайың.

Сыбырлайсың,

Дірілдейсің,

Еңкейесің,

Күбірлейсің,

Ызғарлы жел

Соққан сайын.

Қашан, қайың,

Жетеді жаз?

Үзінді ақынның “Қайың” атты өлеңінен алынды. Осы өлеңнің мұңды сазына бола, Мағжанға кезінде саяси айып та тағылды. Октябрь та­ңы атып, дала күлім қаққанда, мұн­дай көңілсіздік жайға ұрыну ерсі кө­рінген де болар. Бірақ барша адам үнемі бір күй кешуі де мүмкін емес қой. Мағжан – көп қиындық көрген адам. Өлең – сол қиын-қыстау ке­зеңдерінің айғағы. Сыртқы дүние құбылыстарын суреттеу арқылы ол өзінің соған сәйкес ішкі дүниесінің бұлттанған бір сәттерін ашады. Оған өзінше жауап іздейді. Ер­те­ректе ол “Жазды күні қалада”, “Айда атыңды, Сәрсембай!”, кейініректе, 1924 жылы, “Шойын жол” деген өлең­дер жариялап, сол кезде дүние­жүзі әдебиетінде кең етек алған урбанизм ағымына қарсы дау айта­ды. Ақын қаланы істен алғысыз ет­пейді. “Қала, рас, өнер-білім қайна­ған жер” дейді. Оның мәдениетті өркендетудегі рөлін мойындайды. Со­нымен қатар ол қаланың адамзатқа әкеле жатқан кесапатын да алды­мен көргендердің, сезгендердің бірі екенін де айтуымыз керек. “Айда атыңды, Сәрсембай!” өлеңінде:

Қарашы кейін бұрылып,

Таудай болып созылып.

Қала – бір жатқан дәу пері.

Айналасы – тұман, түн,

Демалысы – от, түтін;

Жарқ-жұрқ етер көздері,

Сөзі: у-шу, ың да жың;

Сасық исі ауыр тым,

Тұншықтым ғой, құдай-ай! –

десе, мұның өтірік жері қайсы? Сондықтан ол қаладан шыққанша асық, даласын сағынып, жүрегі алып ұшады.

Кезінде қала Қазақстан үшін таң­сық болатын. Ел басына қонған ба­қыт құсындай, социализм әкеле жатқан жаңалықтың дәл өзіндей көрінетін. Сондықтан ақын көтерген мәселе жұрт көңілінен шыға қоймады. М.Жұмабаевтың “Шойын жол” өлеңі, тіпті одақтық аренадан сыналады. Комсомолдың Бүкіл­одақтық VIII съезінде Н.Бухарин былай деген:

“Қазақ ақыны М.Жұмабаев көр­кемсөз түрінде шойын жол жүргізуге қарсы болды… Шойын жол Қазақ­станның байтақ даласына бұзықтық және жұқпалы ауру әкеледі дейді. Шойын жолдың бұлай істеген уақыты болған. Бірақ қазір шойын жол ауруы көп Қазақстан сияқты көшпелі елге ауру апармайды, ауруға ем апарады”.

Бұл айтылғанның дұрысы да, бұрысы да бар. Кейін Түрксіб, басқа да жақсылық, жаңалықтар Қазақ­станды артта қалу шеңгелінен боса­тып алды. Осы нәрсені көкірегі се­зімтал ақын неге болжап білмеген? Н.Бухарин ақын позициясының осал тұсын дөп басқан. Бұрыс дей­тініміз, Мағжан өлеңінде бірқатар көңіл аударарлық мәселелер бар еді. Осы күні оны экологиялық проблема деп атап жүрміз. Ақын темір жол арқылы даламыздағы өзінше бір адам жанына керекті дүниелер жойылып кетпей ме деген қауіп атайды. Темір жол өткен жерде енді:

Сұр кетіп қарттың жүзінен,

Сары қымыз көзінен,

Бір-бір ұшып жүр ме екен?

Қымызды жасық су ғой деп,

Ендігі жас жеткіншек,

Ащы су ішіп жүр ме екен? – деп сақтандырады. Мұндай сақтан­ды­рудың еш әбестігі жоқ. Ежелден дені сау халыққа маскүнемдік пен на­шақорлық індеттей төнбеді ме? Мағ­жан бұл арада ерекше бір поэтика­лық тәсіл қолданады. Ел жаңағы айт­қандай: “Темір жол барғасын жүдеп кетпеген бе екен, біле кел”, – деп, сол жаққа баратын інішегіне тапсыра­ды. Сол інішек енді біз болсақ, ақын ағамызға еліміздің ірі өнер­кәсіп, ауыл ша­руашылығы, мәде­ниеті дамыған үл­кен бір мемлекетке айналғанын мақ­танышпен хабар­лай отырып, ел тұр­мысында жаңа­ғыдай жайсыздық­тардың орын ал­ғанын да мойындап, шағым еткен­дей болар едік.

М.Жұмабаев – творчестволық ауқымы кең ақын, әмбебап. Ол бір ағымның аясында қалып қоймайды. Оның шығармаларынан қаны там­ған реализм, көңіл құсын қиянға ұшы­ратын романтизм, шындық пен ой жетпейтін әлдебір тылсым дүние арасынан идея сұранатын симво­лизм, көзі жасты сентиментализм ұшыраса береді. Қарасөзбен жа­зылған “Домбыра”, сондай-ақ “Зар­лы сұлу”, “Жәмила” өлеңдері әйел адамның аянышты халіне мүсірке­гендік, мейлінше оның мүшкіл жайына қан жылай ортақтасқандық сезіміне бөленген.

Жәмила!

Қасіретті, сорлы қарындас,

Қайғыға қалай шыдаймын?

Жыла, бауырым, төгіп жас,

Мен де бірге жылаймын…

Жәмила!.. Жәмила!.. Жәмила! – деп толғайды. Біреудің қайғысын өз қайғысы етіп қабылдайтын адамгер­шілік сезімі мұнда шегіне жетіп, босаң әлпетін көрсетуден имен­бей­ді қайта, қазалы үйдің қайғысындай әсер етеді. Міне, бұл тұста Мағжан сентиментализмге беріліп отыр. Қарапайым жанның күйзелісіне күйзе­ліс қосып, өзі қоса жылайды, лирикалық кейіпкермен бірге еңірейді.

Баяндаумен, ой толқынымен, шешендігімен баурайтын поэзия­ның сыршыл поэзияға, лиризмге ауысуында Абайдан соң Мағжан­ның еңбегі орасан. Орыс зерттеуші­лерінің орыс поэзиясын дамытуда, оны эпигондық тұралаудан шыға­руда символистердің рөлін мойын­дайтұғынын жоғарыда ескерткен­біз. Жаңа ырғақ, ұйқас мүмкіндікте­рінің артуы, өлеңнің әуезділігін, өрісін кеңейтуі жөнінде олардың еңбегі, расында да, айтарлықтай. Осыған ұқсас бағаны Мағжанға да беру лайық. Әсіресе М.Жұмабаевтың махаббат лирикасы – қандай да әдебиетке мақтаныш етуге тұрар­лық өзінше бір қымбат рухани әсем дүние.

Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да!

Жылы, тәтті у тарады қаныма.

Бұл ләззәттің бір минутын бермеймін,

Патша тағы, бүкіл дүние малына.

“Сүй, жан сәулем!” деп атала­тын бұл өлең Мағжанның махаббат туралы жазған басқа да көп өлең­деріне ұқсайды. “Төгілген шашы”, “Гүл­сім ханымға”, “Гүлсімге”, “Н-ға”, “Ф-ға”, тағы да басқа өлеңдерінде Мағжан көбіне-көп сүйіспендіктін ыс­тық құшағын өмірдің басқа игі­лігіне айырбастамайтындығын айтқанда, ол махаббаттың қанат бітіретін кү­шін, бар дерттен айыратын дарулық қасиетін мадақтайды. Әрине, ақын тән рақатын жан рақатынан бөліп қарамаған. Ол махаббат сезімінің дәл өз суретін беруге тырысады.

Миыңа ешбір бөтен ой кірмейді,

Көзіңе ешбір нәрсе көрінбейді.

Ақ беті бір ағарып, бір қызарып,

Жас жарың жас киіктей дірілдейді.

Өстіп махаббат уына мас бол­ған жанның сезімі өмірдің сирек сыйындай екені дәріптеледі.

Тағы бір алуан өлеңдерінде Мағ­жан махаббат драмасына үңіледі. Айныған жүректен бе, әлденеден (ақын ол арасын ашып айтпайды) сүйіскен жүрек арманына жете ал­май қалады. Бірақ лирикалық ке­йіпкер ол үшін өзін ғана кінәлайды. “3-ға”, “3-ке” (Зейнепке) атты өлең­дер қайғылы мұңға, шын сүйген жүректің өз қателігін кеш түсінген өкінішіне толы. Сол өкініш ғашықтық отын маздата түседі.

Қара көз, сиқырлы сөз, ханым Гүлсім,

Көктегі күн күлмесін, Гүлсім күлсін, – дейтін Гүлсімге арналған цикл де – өзінше бір драма. “Гүлсім ханымға”, “Гүлсімге”, “Айрылғанда”, “Г-ге”, “Тірілдім” деген жырларды құ­райтын бұл цикл белгісіз себептен айрылысып қосылған, мұратына жеткен жүрек сырын ақтарады. Махаббат сезімінің күштілігі сондай, ол адам жанын түлетеді де, жүндей түтіп те жібереді. Оның қасиетін біл­ген – өмір мәнін де біледі. Не бақыт­тан, не сұлулықтан махаббат жоға­ры. “Өзім сүйіп ұнатқан, Бәрінен де сен сұлу” дейтін белгілі өлеңнің сти­листикалық сарыны Мағжаннан бас­талатыны сондықтан әбден заңды. Оған дәлел – М.Жұмабаевтың “Сен – сұлу” өлеңі. Бұл қанша өмір қияме­тін тартса да, оның нұр сәулесіне құш­тар ақын жүрегінен туған, көңіл­ді аспаннан бір-ақ шығаратын шу­мақтар ақынның жаңа заман опти­мизмінен жігер ала бастағанына айғақ документ десек, әбден сыйымды. Өйткені:

Шаңқай түсте өткір алтын, күн – сұлу,

Жымыңдаған жұлдыздармен түн – сұлу.

Толып жатыр түрлі сұлу дүниеде,

Бәрінен де маған, сәулем, сен – сұлу, – деген жолдар өмір ағымына ілесе алмай сырт қалған жанды елестетпейді. Рас, бұл өлеңде әлеу­меттік мәселе қозғалмайды, бірақ революция таңының әлдене жар­қын үмітке жетелейтін сазы ес­тір құ­лаққа айқын жетердей. Әлем кіндігі – адам. Әйел – сол адамның сезгіш, сүйгіш жаны, ма­хаббат, рақмет те­ңізінен жаратылған, адамгершілігін бастар асылы. Осы пікірді Мағжан бала жастан қастерлеп, өзінің ең бір аяулы сырындай айтып отырған. Әйел қадірін түсінбегендік ұшпаққа шығармайды. Осындай пікір тарат­қанда бар кінәні бір өзінің мойнына алып, қайғыны көп тербейтін ақын ашуға да мінеді, әйелді қылжақ көрсең, бұл күнің көп боп жүрер деп қатаң сақтандырады.

Демек, М.Жұмабаев творчес­тво­сының екінші кезеңіндегі қос стиль: Абай дәстүрі мен символизм алма-кезек ауысқанда, біріншісі ба­сым түсіп отырған.

Бұл кезде Мағжан поэтикалық форманың мазмұнға ықпалын күшейтуге зер салады. Сыртқы мате­риалдық дүниенің, табиғаттың құбылыстарын суреттеу арқылы ішкі дүниені ашуда, әсіресе дыбыс, ыр­ғақ компоненттерінің мүмкіндіктерін терең қарастырып, өлеңнің әуез­ділігін, мелодикасын күшейтуге көп күш жұмсайды.

Қазақ әдебиетінде біз бұрын шолпының сыңғырын “Абай жолы” романынан естігенбіз. Ал Мағжан атақты “Шолпы” өлеңін 1919 жылы жазған.

Сылдыр, сылдыр, сылдыр…

Қанымды қайнатты құрғыр!

Шық-шық жүрекке тиеді,

Күлпәрә талқан боп сыңғыр!

Сылдыр, сылдыр, сылдыр…

Өзекті өртеді құрғыр!

Әдейі іргеден жүреді,

Сұлу қыз санадан солғыр!..

Бұл сөздерге ән жазудың қажеті жоқ. Өзі ән. Өлеңнің әуезділігі сон­шама, киіз үйдің ішінде жатыр едім, іргеден шолпысы сылдырап бір қыз өтті деп хабарлау қажетсіз. Мұнда әлдебір шаруамен айналшықтап, киіз үй маңында жүрген қыздың ке­ліп кеткенін алдымен құлағыңмен естіп жатасың. Бейнесі соңынан елес­тейді. Аллитерация, дауыссыз дыбыстардың келісімі қандай!? Мағжанның ұстазы В.Брюсов “Мой милый враг, моя Мария” деп құ­былтса, қазақ ақыны тұтас сөздер­ден күй шығарады. “Сылдырлаған шолпысы әлдеқандай былдыр­ла­ған тілменен Тоғжанның келері мен кетерін паш етеді”, – деген Мұхтар Әуезов романының мелодиясы да осы тұста кеудеңе әлдебір көктем күйін толтырып кетеді. Әр жол өзара ұқсасса, сылдырлаған рефрен, қа­йырма сөз бүкіл өлең жолдарымен кірігіп, бірге өріліп, көңіл күйін ойна­та береді. Лүпілдеген сезім жігітке, лирикалық кейіпкерге ойда жоқ қарғыс сөзін айтқызады, ол қарғыс осындай әуенге бөлеген шолпы иесіне мың алғыс боп естіледі. Бұл да Тоғжанды құлай сүйген Абайдың “рақат қуанышындай” қуаныш десе болғандай. Жүректе қуанышты ән боп шырқалған бұл дүниеде жоқ саз, оның құлақ күйі – шолпы сылдыры…

“Шолпы әуелі жиі сылдырлап, аздан соң баяулай бастап, тағы біраз­дан соң анда-санда бір ғана шылдыр ете түсіп, ұзап барады. Абай өз жүрегінің аттай тулап соқ­қан дүрсілін естіді. Шолпы үнін сол ба­сып барады. Өзгеше ыстық, қым­бат шолпы ең соңғы рет бір шылдыр етті де, білінбей кетті. Түн тыныш­тығы ұрлап кеткендей, жұтып кетті”.

Осыған енді Мағжан жолдарын қосып оқиық.

Сылдыр, сылдыр, сылдыр…

Талдым, қалды сүлдер.

Сыбырға айналды, сылдыр,

Сылдыр, сылдыр, сылдыр…

Мұхтар Әуезов романында шол­пы – Тоғжан бейнесін аша түсетін деталь. Мағжан Жұмабаевта – бей­не­нің өзі. Проза музыкасы – ғашық­тық отын тұтандыруға себепші. Поэ­зия музыкасы сол ғашықтықтың өзін­дей естен тандырады. Қазақ әдебиеті екі алыбының творчество­лық жарысы қандай қызғылықты. Әуезділік поэзияға ғана емес, про­за­ға да тән екенін, хас зергерлердің қолында бір-біріне дес бермейтінін бұл мысал айқын көрсетеді. М.Әуе­зов сурет құдіретімен құлақ құры­шын қандыратын күй ойнатса, М.Жұ­мабаев дыбыстардың, бунақ, буындардың үйлесімі, ырғағы, ме­ло­диясы арқылы сол әсерге бөлейді, көңілді бұрқ еткізген сиқырлы саздың шалқи ойналып, бірте-бірте бәсеңдеп, талып естіліп, ақыры үзіл­генін үркердей бес шумақтың таңғажайып күшімен жеткізеді.

М.Жұмабаев творчествосының екінші кезеңіне тән тағы бір ерек­шелік – қаламы кемеліне келген ақынның лирика объектісінің ұлғайып, эпикалық құлашын кеңейте бастауында деу керек. Ол, айталық, бұрын Көкшеге шығып, “тәңірінің тілін ұғамын” десе, енді “Оқжет­пес­тің қиясында”, “Қойлыбайдың қобы­зы”, “Қорқыттың көрі”, “Батыр Баян” поэмаларын жазады.

1923 жылы “Шолпан” журналы­ның 2-3 санында “Қорқыт” поэмасы жарияланды. М.Жұмабаев өзінің сим­волистік ағымынан алған өлім туралы тақырыбына ескі аңыздан тірек тапқандай болады. Қайда бар­са да алдынан қазылған көрі шыға­тын Қорқыттың ендігі жұбаны­шы қарағайдан жасаған қобыз еді. Мағ­жан да ертегідей естілетін өткен күн­нің аңызына құлақ асып, өз өмірімен салыстырады. Мұнда бір есепке ала­тын нәрсе – ақындық туралы тол­ғаныс. Ол поэманың сары уайымы­на аз-маз терезе таптырғандай. Ақын жаны қобыз арқылы тебірен­генде, тіпті сарнаған үні де бостан-бос кетпейді. Оның от жүрегі өзге жанға да шер береді, өйткені ойлы жү­рекке ол да керек. Ақынның “Қор­қыттай қобызымды құшақтап көрге кірсем, арманым жоқ” дейтінін – ша­бытқа, музаға табынғандық деп түсінсек ләзім.

М.Жұмабаевты жаңа бір қыры­нан көрсеткен поэма – “Батыр Баян” (“Шолпан журналының 4-8 нөмірле­рі). Бұл шығарма ақын творчество­сының екінші кезеңіне ноқат қойған­дай. Кезінде қазақ әдебиетінің үл­кен табысы аталған “Батыр Баян” әлі күнге дейін оның омырауындағы алтын алқадай кестесін төккенде сұң­ғыла зергер барын салған. Мұн­да ішкі сыр-сезім барынша ақтарыл­ған, бар сипатымен көрінген. Жан сезіміне тіл бітіріп сөйлеткен.

“Батыр Баян” тарихи тақырыпқа жазылған сияқты. Қаһармандары қазақ елінің белгілі қайраткерлері: Абылай, Батыр Баян, тағы басқа бел­гілі адамдар. Бірақ бұл – шығар­маның бер жағы. Шынында, “Батыр Баян” – тарихи поэма емес, тарих ма­териалына сүйенген лирикалық поэма, сол жанрдың төресі. Өйткені оқушыға қатты әсер беріп, жүре­гінде қалатыны – махаббат пен борыш екеуінің шендескен жерінен туын­даған трагедия.

Поэма басты кейіпкер Баян ба­тырды көтермелеуден басталады. Әрине, реалистік тұрғыдан. Баян­ның тарихта қандай батыр екенін сипаттау үшін оның күн сайын емес, сағат сайын өскенін баяндайтын фольклорлық клише мұнда жоқ. Қал­маққа қарсы жорыққа шыққан Абы­лайдың Баянды бүкіл әскері­мен то­сып жатуының өзі оның қандай ба­тыр болғандығын сипаттауға әбден жетерлік. Поэма бас кейіпкерінің қан­дай екендігіне оқушысын ынтықты­рып қояды да, кезінде Баянның қал­мақтан бір сұлу қыз алып қайтқа­нын, оған көңілі ауса да өзін ағасын­дай көріп жүрген қызға пәлен деуге батылы бармағанын суреттейді. Міне, осы қыз Баянның Ноян деген інісімен еліне қашып кетеді.

Трагедияның арқауы – сүйген екі жасты өлтірген Баян батырдың жан күйзелісі.

“Жан, көке!” деуге аузын аштыр­май, садақпен бір-ақ тартқан Баян қызды да ләм дегізбей сұлатады. Қалшылдап, көзіне қан толған Баян ашуы тарқаған соң ғана, не істегені­не есеп бере бастайды. Бірақ сол “есептің” өзі де оның еркінен тыс берілетіндей. Батыр есін жия алмай теңселіп тұрады да, атынан құлап түседі. Ақылын ашуға жеңдірген ол енді бір сәт өкінуге душар болады. Ыза бұлты сейілгенде, не істегенін енді түсінгендей. “Жейтұғын өз күші­гін болдым бөрі, Ісімді мынау ағат немен жабам?” – деуге көшеді. Тағы бірде қалмақтан сол қызды неге әкел­дімге ұшырайды. Бұрқаған көңіл жүрегін елжіретіп өксітеді. Бір ата, бір анадан туған Ноян қалқасын өлтіргеніне іші удай ашиды, аңы­рай­ды. Біресе сұм сұлуға інісін “қар­мағына ілдің” деп тісін қайраса, бі­ресе тірлікте бетінен бір сүйе алмай кеткенін арман етеді.

Поэма осындай ерсілі-қарсылы, бір-біріне қайшы, кері қалаң сезім­ге, шындыққа толы. Баянның өз ой-сезімінің қайсысын ұстауға білмей, дел-сал болғаны қандай!

Күй, жүрек! Көл бол, жасым!

Өртен, ішім!

Алдымда айнам жатыр бөбек пішін.

Сұм садақ кетсе де үзіп жас жүрегін,

Жойған жоқ құлыншағым ерке түсін.

Сорлы ағаң атып жығып өз інісін,

Иіскейді енді зарлап аппақ төсін.

Бұл жолдарды оқығанда тама­ғы­ңа тас тұрып қалғандай сезінесің. “Қайран туыстық-ай” деп ойлайсың. Баянды енді жазғыра берейін де­генде, тағы бір сезім селт еткізеді. Ол жаңағы күйініп, зарлап, аңырап тұрған Баянның басына келген ойдан туындайды.

Тартқанда сынбадың-ау сұм садағым!

Қайтейін, арымадың, арда күшім!

Жоқ, әлде жоқ, жоқ әлде, өлтірдім бе,

Інімді алты Алаштың намысы үшін? – деген ой қамайды. Осы тұс­та Баянның зығырданы қайнайтыны да шындық. Елін, жерін қорғап, не ойласа да халық мүддесін алдымен ойлайтын, соған жеңдіретін атақты батыр мұндай тұста інісі Ноянның жасық болып туғанына намыста­нады. Бір қыз үшін құл болған ездің бұл қылығы – халық көңілін жасы­татын шер. Ендеше…

Баянның тағы бір тоқтаған тұсы – өзін есінен тандырып, қылмыс жа­сатқан ғашықтық екенін мойын­дауы. Есіл ер ел бетін көруді өзіне арам деп есептеп, жау қолында өледі. Баянның Абылаймен арыз­да­суы, аз қолмен қалмақты қуып жетіп, қаза табуы – бәрі-бәрі де Алаш жауының қолынан өліп, күнә­сін жуу туралы сол қаза тұсында бекінген шешім болатын.

Поэма осындай асып төгілген ой мен сезім диалектикасына құрыл­ған. Психологиялық талдау өнеріне қайда төселіп алған деп таңырқайсың. Мағжан адам жанының дәл сол секундтағы мың сан құбылған сәу­ле­лерін дөп басып қана отырған жоқ. Жаңағы сезім сәулелерінің тууын, өрбуін, шарықтау шегіне жетіп, немен тынғанын суреттейді. Мұның әдеби аты – жан диалек­ти­касы. Н.Г.Чернышевскийдің ұлы су­реткер Лев Толстойға арнап айтқан бұл бағасын қазақ ақынына іркілмей айтуға жөн. Махаббат пен борыш, ел алдындағы абыройы мен адам намысы – қат-қабат проблемаға, үлкен драмаға айналған. Батыр Баян қылмысы ердің қолынан ғана келеді, ездің емес. Ол ақылын ашу­ға жеңдірді, бірақ оның еркі, қайраты көр соқыр емес. Оған садақты тарт­қызған – ел бұйрығы. Ел намысы сатқындықты кешірмейді. Елім деп еңіреген Батыр Баянның үкімі – әділ үкім. Ал аға ретінде, әсіресе қызға­ныш отына бола, екі жасты құрбан етуі – бұл кешірілмес күнә. Өзін Ба­тыр Баян сол үшін жазалайды, өзін өлімге бұйырады. Жаумен айқаста шейіт кетеді.

“Батыр Баян” – шоқтығы биік шы­ғарма. Бұл – махаббат жайлы лири­калық саз да, Отан алдындағы бо­рыш хақындағы эпикалық жыр да, әділеттілік үшін жанын пида еткен жанның биік трагедиясы да.

Поэма суреттері ғажап – бәрін өз көзіңмен көріп, өз қолыңнан атқа­рып тұрғандай сезінесің. Еркебұлан Ноянның өздерін қуып жеткен ашу­лы ағасына қарап күлуі, “Қомағай қара топырақ бүлкіл қағып, асығып екі жастың қанын” ішкені, еңкейіп бара жатқан күн астында ақ селеуді құшақтап жылаған жел, аузында уы­зы кеппеген екі жасты ер Баян­ның алма-кезек өбуі, Абылай мен Баян­ның еһелескен шақта бір-біріне тік­кен көздеріндегі “қызыл жалын” – бәрі-бәрі құйылған көркем сурет еш­қашан жадыңнан кетпейтін кұбы­лыс.

“Батыр Баян” поэмасы М.Жұма­баевтың ақындық тағдырында, қа­зір­гі тілмен айтқанда, қайта құры­лыс кезеңін бастағандай. Шығар­ма­да кемел шебердің қол табы ай­рық­ша сезіледі. Бұрынғысындай, ол Алаш­ты мақтағанның жөні солай деп, жалаң ой қуалап, публицисти­ка­мен әуестеніп кетпейді: өмір шын­дығына үңіледі, нақтылы әлеуметтік һәм психологиялық талдауға ерік бе­ріп, характер сомдап, реализм ар­на­­сына бұрылады. Мағжан жаңа жол­ға шыққандай еді. Сол расталды да.

* * *

1924 жылдың 29 июні Мағжан өмірі мен творчествосындағы жаңа кезең басталған күн есепті. Бұл күні Ташкенде шығатын “Ақ жол” газетін­де ақынның советтік платформаға біржола көшкеніне, жаңа реализм арнасына бет бұрғанына бұлжымас айғақ – “Қызыл жалау” өлеңі жарық көрді.

“Қызыл жалау” сол кезде В.Мая­ковский, Хамза Хакимзаде Ниязи, С.Сейфуллин дәстүрі бойынша сөзін қалың бұқараға арнап сөй­лейтін жалынды шешен бейнесін көз алдыңа әкеледі. Жанры – пуб­лицистикалық өлең. Басы қараба­йыр тұрмыс деталінен басталады да (“Іш, ішіңдер, бұл қымыз”) күрт сұ­рақ қойылады: “Жалындай жалау кім­дікі?” Осы сұрақ еселеп қайта­ланған сайын, қазақ халқының та­рихы әр кезеңінен елес беріп өтеді. Өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі жолында аянбай күрескен шағы еске алынады. Қызыл қан жалау жо­рықта шикі қан жұтқандыкі. Ендеше, қазақ сенікі дейді ақын толқи түсіп. Қанды жас жалау да қазақтікі. Өйткені ол теңдік көрген жоқ, кемдік көрді, тепкіде көзінен қанды жас ағызды. Яғни ұлттық теңдік осы қы­зыл жалау шұғыласында алынбақ деп түсінеміз, өлең жолдарының астарын.

Ақын “қазақ” деп ұлттық көлем­де сөйлеп отырса да, таптық межені естен шығармайды.

Өртенген жалау кімдікі?

Кім өртенген үндемей,

Кім таланған, кім кедей,

Өртенген жалау сонікі,

Ендеше, қазақ, сенікі!

Қазақты бөліп алып отырғаны да түсінікті. Езілген, қаналған еңбекші бұқара көп. Қызыл жалау – солардың еншісі. Интернационал­дық жалау. Қазақ кедейі, еңбекші халқы солардың жұрағаты. Ендеше, ол да қызыл жалаудың иесі. Осыны қалың елге түсіндіре отырып, Мағжанның өзі де көп нәрсеге соны көзбен қа­райтын болған.

М.Жұмабаевтың Совет үкіметі­не іш тартуын “Қызыл жалаудың” сәл-ақ алдында жарияланған “Қыр­ғыз, қазаққа” “Қосшы ұйымының тобы туралы” өлеңінен аңғарамыз. Екі халық ежелден қойындасқан да, сойылдасқан да. Осы шындықты жасырмай айта отырып, ақын топан суындай тасқынды заман “екі тентек тетелестен” не күтеді деген сұрақ қояды да, оған бүгін де соншалық актуалды, көкейтесті жауап береді. Достық күтеді дейді. (“Екі тарпаң табысып, Шұрқырасқай деп күтеді”). Оған барлық негіз бар. Патша үкі­меті, қанаушы тап атаулы күйретіл­ді. Қырғыз, қазақ еліміздің басқа да халықтары сияқты, “албастыдан арылған”. Қосшы ұйымы елдікке жеткізсін деп тілейді.

Соққы жеген жетім ел,

Балаулы болғай деп күтеді.

Сондықтан қызыл жалындай,

Жалаулы болғай деп күтеді.

(“Ақ жол” газеті, 1924 жыл, №445).

Осыдан бір ғана жыл бұрын 1923 жылғы 13 сентябрьде сол “Ақ жол” газетінде жарияланған “Ала­тау” өлеңінде Мағжан қырғыз халқы тарихын біраз толғай келе:

Алаштың қайсар қырғыз баласына,

Қосылса жара жанның жарасына,

Жас төкпей, өрле өрендей Талас бойын,

Тәуіп қып Манасыңның моласына, – дегеннен әрі аса алмап еді. Енді жаңа өмірдің қырғызға да жақсылық әкелуін көксеп отыр. Осы тұста жазылған “Алатауда” циклінде тағы да сол қырғыз халқына:

Ай шырайлы аяшың Күн болып, күйіп солмасын.

Бозаға толып шанашың,

Күн болып, күйіп аяшың.

Семетей мен Манасың,

Қысыр бір қисса болмасын, –

(“Ақ жол” газеті, 1924 ж. №409) деп тілей келе, “мола жұтсын ма­набың” деп айтып салған. Онда тек “ел болмайсың оқымай” дегенмен шектеліп еді. Енді ұйымдас, ілгеріле деп жаңа заман тілімен сөйлеп тұр. Қандай өзгеріс!

Бұл арада бір ескерте кететін жайт – ақын творчествосына осын­шалық жаңалық әкелген үшінші ке­зең оқыс туған жоқ. Өз қаһарманы Батыр Баяндай біраз бұрқанып, дауылдатып, ескі күйлерін қатты-қатты тартып алып, Мағжан екінші кезеңнің соңғы шақтарында көп нәр­сені қайта түйген сияқты. Оның ны­шандары “Батыр Баян” поэмасында кездескенін жоғарыда айттық. Не­ме­се 1923 жылғы 22 февраль күні “Ақ жолда” жарияланған “Бер­нияз­ға” деген өлеңді алыңыз. Өзін-өзі өл­тірген жас ақын Бернияз Күлеевке арналған бұл өлеңде тағы да өлім тақырыбы қозғалады. Бірақ бұл жолы символистік рухта емес, реалистік рухта.

Мен күңіренемін улы ойлар кеп басыма,

Жырласаң ед шомылып көз жасыңа,

Тұңғиық түбіндегі тамашалар,

Өзі-ақ көшіп келмес пе ед қасыңа…

Өмір, өлім – мәңгі адасқан екі жау,

Екі жауды бауыр қылар жыр бар-ау.

Сол жыр таппай, садақ тартпай сабыр ғып,

Қан майданда күңіренсең еді, сор бала-ау!

“Балқиды менің жаным, әлдиле, өлім, әлдиле”, – деп күңірене өксі­генін енді қойған. “Қорқыт” поэма­сындағы идея мұнда қайталанып отыр. Ажалға мойымайтын күш – жыр, адам рухы, кісілік. Соған ие болсаң, басқа қызық кашпайтын еді ғой деп отыр.

Үшінші кезеңдегі өзгерістің бірі – хан, төре атаулы Мағжан өлеңде­рін­де бұрынғыдай қоқыраймай, әл­деқайда пәс көрінеді. Мәселен, “Ақ жол” газетінде 1924 жылғы 25 июль­де жарияланған “Еділде” өлеңінде ол “Әз Жәнібек сендер бол, Мен Асан боп өтейін!” – деп, көбінесе Асанқайғыны атап отырады.

Жаңа кезеңде М.Жұмабаев еңбекші халық тұрмысына көбірек зер салады. “Еділдің сағасында” ат­ты өлеңінде (“Ақ жол”, 1924 жылғы 14 август) ол жүк тасып желкесін тес­кен, балық аулап бозарып, көл төсін жайлау қылған қазаққа таңырқайды. Тілі “совсем”, “толькомен” шұбар­лан­ғанын, мұжықтың бөлкесін аң­дығанын зілсіз қалжың етеді. Құр­бан мейрамы сияқты діни мейрам аяқталуы да оғаш. Шөмеледей шаш қойған, най тартқан қазақ құрбан­дыққа шалынған қой етіне тойып алған соң, Сергей достарының тойына тартып отырады. Осының бәрін ерсі көрген ақын жаңағы жігіттерді елге қайтуға шақырады.

Мағжанның ел аралап жүріп жазған “Ескі Түркістан” өлеңдері де езу тартқызбай қоймайды. “Ескі ша­һар”, “Арбакеш”, “Әйел” деген өлең­дерден құрылған осы топтамада (“Ақ жол”, 1924 жыл, 15 май) “Мө­ли­ген мешіт ажары”, азанын аңыратып тұрған сан молда қала көркін келістіріп тұрған жоқ. Ал арбакеш соларға табынып, сәлемін сағыздай созумен қабат қасынан өтіп бара жатқан “бүлкіл бөксе маржаға” көз тастамай қалмайды. “Әйелде” пә­ренжі киген сұлудың бейшара халі суреттеледі. Осы кездерде жазыл­ған “Жердің жұмырлығы” өлеңінде курстан қайтқан Сапардың жер туралы материалистік ұғымды тү­сіндіре алмай, әуре-сарсаң болуы жылы юмормен берілген. Бұл да ауылдың өзінше бір бой сергітетін жаңалығы ретінде қабылданады.

Жаңа социалистік әдебиет үшін осындай там-тұм жаңалықты көре білу, бейнелеу жалаң үгіттен, кұрғақ ұраннан әлдеқайда қымбат. Совет үкіметін бір өзіне теліп алған КАЗАПП-тың кейбір солақайлары Мағжанның “Қызыл туын”, “Тоқсан­ның тобын” әшейін көз тайдырған­дық, алдарқа­ту­шылық деп түсіндір­гісі келгенін қазір бас шайқамай оқу қиын. Өйткені бұл М.Жұмабаев та­лантын көре алмаушылардың ке­зекті жа­ласы еді. Мағжан үшін советтік өлең көңілдің кездейсоқ ишарасы емес, бұдан былайғы поэтикалық ізде­ністерінің шарты болды.

Жаңа өмірді суреттеу, жаңа позиция ұстану М.Жұмабаев үшін тұтас бір жүйеге құрылған принцип­ке айналғанына басқа да мысал жетерлік. 1927 жылы “Әйел теңдігі” жур­налында (№6, 48-50 беттер) шыққан “Қарындастар” атты топтамасын алып көріңіз. “Үйдегі үнсіз қарындас” деген бірінші бөлімінде ақын тым бұйығы қарындасына реніш білдіре­ді. “Тек көз жасын бұлауды білесің. Сүмірейіп сатқан бір сасық байға кете барасың-ау” деп налиды. Бірақ топтаманың екінші бөлімінде “Бұл­қы­нып бұғау үзген қарындас” деген атынан көрініп тұрғанындай, жаңа­ғы қыз замана ағымына бағып, мінез көрсетіп, ата-анасының қар­ғы­сы­нан да қайыспастан, сүйгені­мен қол ұстасып кете барады. Және акынның қайран қалатыны – бұрала басып, майысып мекемеге кіргенде, әлгі қыз шешімінен танбаған. Соған қуанған ақын өлең тиегін ағытады.

Топтаманың “Оқудағы қарын­дас” бөлімінде бұрын “шүкір” деген сөзді “Үш, ш-ш” деп айта алмайтын жаңағы бауырсақ мұрын, бүйрек бет қара қыз осы жауабын нық айтады, енді өзі бастап ауыл жөнінде әңгімеге көшіп кетеді. “Қызметтегі қарындас” ақынды тіпті сүйіндіреді. Қара қыз енді азаттық іздеп шарқ ұрады, пыш-пыш өсекке пысқырып та қарамайды, ой бағып, баяндама жасайды, Орынбор, Мәскеу шыға­ды, жылағанды жақтап, суырылып топта сөз сөйлейді, үмітті ақтайды. Осыған ақын балаша қуанады. Бұл шағын фактінің астарында үлкен құ­былыс жатыр еді. Шығыс әйелін ға­сырлар бойы матап келген шын­жыр енді үзілді. Ақын соны аңғарып еді.

Ел өміріндегі жақсылық, жаңа­лық­тарға жадыраған Мағжан, ескіге барынша шүйлікті. Ендігі оның өлеңінде (“Қойшы бала мен күшік”, “Ақ жол”, 1924 жыл, 21 июль) бай, болыс надан, тасыр; бауырсақ мұр­ны пұштиып, бесікте жатқан нәрес­тені пұл болады деп ойлаған әке (“Ұлбосын”, “Еңбекші қазақ” газеті, 1925 жыл, 9 ноябрь) пәруайсыз.

Советтік құрылыс қанатын жай­ған сайын Мағжан өзі Алашым деп төбеге көтеріп жүрген ұлтының іші алауыз екенін, тапқа жіктеліп, бір жағы бай, феодал, бір жағы кедей шаруа, еңбекші бұқара болып екіге жарылғанын, қанаушылар мен қана­лушылар өліспей беріспейтінін терең сезіне түседі. Қай таптың жағында әділдік? Міне, осы саяси аса жауапты мәселені шешу үстінде ол 1927 жылдың 19 август күні “Ең­бекші қазақ” газетінде “Тоқсанның тобы” атты поэмасын жариялайды.

Поэманы талдаудан бұрын “тоқ­сан” деген сөздің мәнісін түсініп алайық. Бұл сөзді ақын бірінші рет “Толғау” атты өлеңінде қолданады. Шартты түрде езілген көпшілікті жүз­дің тоқсаны атайды да, оған қарама-қарсы ат төбеліндей қанаушы тапты “он” деп бейнелейді. Бұл – басым көпшілік, азшылық деген сөздерге балама ретінде алынған образ. Сондықтан кедей мен байдың саны дәл сол тоқсан мен онның арақаты­сындай болды ма, жоқ па деп, процентке шағып жатудың қажеті шамалы.

“Тоқсанның тобына” баратын жолда М.Жұмабаев “Толғау” өлеңін жазды. Жазылу мерзімі – Москва­дан кайта еліне оралған тұс.

1927 жыл. “Толғауды” С.Мұқа­нов Мағжанның “Өзінше деклара­ция”, “Сырын ашқан хаты”, – деп ба­ға­лаған. Жанры жағынан Сұлтан­мах­­мұт Торайғыровтың “Адасқан өмірі­нен” гөрі, Шәкәрім Құдайбер­диевтің “Мұтылғанның өмірі” атты өмір­баяндық өлеңіне жақын. Екеуі­нен де ерекшелігі – өмір жолын (ба­ла­лық кезден басқа) елдің қоғам­дық-саяси өмірінің даму сатылары­мен салыстыра суреттеуінде.

Азаматтық сана-сезімі ерте оян­ған Мағжан өзінің Алашорда қоз­ғалысына не себепті қосылғанын ағынан жарыла айтады.

Төңірекке көз салдым,

Елімді көрдім еңіреген,

Көкірегін күйік кернеген,

Енді ел демей болмады.

Тек ел деген сөз үшін,

Ергенде ердім ұранға.

Болмаса аян досыма,

Досым түгіл қасыма,

Аты бар деп атшы боп,

Қошемет қып қосшы боп,

Ел бастаған ағаға Атудан боп ермедім.

Басқаша айтқанда, ақын Алаш­ор­даның ел қамын көздеген істерін қолдадым, бірақ қол жаулығы бол­ғаным жоқ, оның басшылары не бұ­йырса, соны орындауға “құп бо­ла­ды!” деп шекесіне қолын сарт ет­кізе­тін адъютанты қызметін атқар­ма­дым деп отыр. Поэзияның, әдебиет­тің, қалам иесінің ел, халық ал­дын­дағы рөлін түсінген адамның сөзі.

Шетел интервенциясы мен Аза­мат соғысы кезіндегі тар жол, тайғақ кешуде жол тауып кете алмағанын да жасырмайды ақын. “Жападан-жал­ғыз күңіреніп, Мен ойыма ерге­мін” дейтіні, “Тебіренген толқын бе­тінде, Бұзықтар болды көргенім” себебінен. Сол бұзықтар әлегінен жалпы жұрт жылады дейді. Колчак және басқа ақгвардияшылар теп­кісінен ел еңіреді. Елдің айдарлы­сын құл қылып, тұлымдысын тұл қылып жатқанда, мен қалай бей­тарап қалам дейді. Бірақ сол бұзықтарға бола “Толқыннан ат-тонымды ап безбедім. Сұрадым тоқсан саулығын” деп Советтік ха­лық өкіметіне іш тартқанын жазады. Әңгіме Совет (ол кезде “кеңес”) ту­ралы болып отырғанын мына жол­дардан да аңғарамыз.

Жеті жыл бұрын осыдан,

Төңкерістің таңында.

Алты алашқа әйгілеп,

Не бостандык, не құлдық,

Не патсалық, не кеңес,

Екіден бірі дер ме едім,

Ақын бостандықтың, Кеңестің жағында екенін “Қызыл жалау”, “Тоқсанның тобы” өлеңдерінде еш бүкпесіз, бүкіл ел алдында ашық­тан-ашық жариялады. Тағы да қай­та­лап айтамыз, М.Жұмабаевтың тоқ­санның, яғни еңбекші таптың жа­ғына шығуы оның миында, кеуде­сінде әбден піскен ой, кенеттен жалт еткен кездейсоқ сезім емес. Мұны жаңағы “Толғаудың” аяғында ақынның өзі де ескертеді.

Өтті солай күн талай,

Удан айни бастадым.

Өзімді көрдім ойдағы.

Тоқсанды көрдім тойдағы.

Теңдікке жеткен тап көрдім.

Елге орнаған бақ көрдім.

Езілген елді тең қылу,

Осы емес пе еді әуелден.

Жылай, жырлай күткенім,

Олай болса, ал неге,

Тойда емеспін шеттемін.

Жанымды удан аршыдым,

Сүйтіп жарлы, жалшының,

Кірлі, күсті басына,

Жалаңаштап жанымды,

Ұстап, міне, бергенім.

Мағжанды сол кезде сынаушы­лар: Жұмабаев қатесін мойындаған жоқ, қатесін бүркемелеп жасырады деп даурықты. Ақиқаты қайсы еке­нін жоғарыда айтылатын жолдар аңғартпай ма? Дүниетанымның өзгеруі, басқа сапаға көшуі оңай­лықпен болмайды. Ақын Ұлы Ок­тябрьде атқан арайлы таңға халқы­ның шын қуанғанына ақынның көзі жетті. “Тоқсанды көрдім тойдағы” деп отырғаны – сол. Жаңалыққа же­телеген өмірдің өзі. Мағжан біреудің зорлығымен емес, революция – ең­бекші халықтың мейрамы екендігіне іс жүзінде көзі жетіп, қайда жүрсе де халқымен бірге болуға ұмтылды. Тойын бірге тойласқысы келді. Сон­дықтан “тап” деген сөзге бірнеше рет жүгініп отыр. Сол еңбекші тап­тың жеңісі нәтижесінде езілген елі­нің еркіндікке қолы жеткеніне қуанышты.

Мағжан “он” жағыңда, яки қанау­шы тап жағында ешқашан болған жоқ. Адасып, сойылын соққандай болғаны рас. Мұнысы – ұлт ішіндегі таптар мен топтарды айырмай, “жалпылап” жырлаған кездегі қате­ден туған мүдірістер. “Адассам, ел деп адастым” дейтіні сондықтан. Бірақ сол адасқан кезде де, ол бір минут та мұңдымен мұңдасу қажет­тігін естен шығарған жоқ.

“Тоқсанның тобында” Мағжан Құмдыкөл басына жиналған қалың жұрт ақ жарқын кеңес үстінде жұмыс жайын талқылап жатқанын айта ке­ліп, өзі көрген қазақ қауымының әлеуметтік портретін жасайды. Ақын алдымен Құмдыкөл кеңесіне кімдердің, қандай тап өкілдерінің, олардың құйыршықтарының қатыс­пай отырғанына тоқталады. Және оларды жай тізіп өтпейді, әрқайсысына типтік сипаттама береді, сол арқылы өзінің позициясын, көзқарасын білдіреді.

Құмдыкөл басында енді парақор патшалық әкім жоқ, сол “обыр­лардың жебірі, қарғылы құтпаны болыс, би, ауылнай, шабарман, сұрқия, пысық, ишан атты пасық, өгіз көзді молда, қысқасы, “еңбексіз жейтін ит те жоқ, бейнетсіз жейтін бит те жоқ”. Қазақстан сияқты отар елдің бұрынғы үстем табына, оның итаршыларына берілген бұл баға­дан М.Жұмабаевтың баррикаданың қай жағында екендігі тайға таңба басқандай көрінеді. Оған – тоқсанға берілген сипаттама да қосымша дәлел.

Мағжан езілген тапқа іш тартып, ал езуші тапқа жиіркенішпен қарай­ды. Енді ол реализмнің жан-жүрегі – әлеуметтік талдауға, нақтылы тарихи көзқарасқа сүйенеді. Талдаудың дәлме-дәлдігі, айқындылығы М.Жұмабаевтың өз өскен қоғамының өмірін терең білетіндігіне көз жеткізеді. Демек, ол Москвада уақытын босқа өткізбеген, қыруар саяси әде­биетті, советтік авторлардың кітаптарын, пролетар жазушысы М.Горь­кийдің шығармаларын тегіннентегін аудармаған деген қорытынды­ға келеміз.

Ақын жалпы еңбекші жарлының ішінен талай типтік бейнелерді са­ралап жіктей алған. Көп кедей бір-бірінен айырғысыз емес. Кем-кетік өз алдына, аш-жалаңаш бар. Тағы да бір тобы – жалшылар. Қабағы қа­тыңқы малшының да олардан асып тұрғаны шамалы. Ауылда қоңсы де­гендер де болды. Ақын олардың кө­бісінің құл есебінде жүргенін де ұмыт­пайды. Қатқан тоңды қойшы, “ба­ғасы – байтал” әйелдер – бүкіл шерлі ауылды көз алдыңа әкеледі. Халқым деп осыларды айту керек екенін, кедей-кепшік – тоқсанды қуантқан жақсылық халыққа келген жақсылық екенін түсінген М.Жұма­баев “Сонау оннан мен аулақ, Мен тоқ­санмен біргемін” деп жар салады.

Мағжан жаңа тақырыпты ұзағы­рақ поэмаларда да игеруге тырысты. Москвада жүріп, “Шын ертек” (“Жүсіп хан”), “Өтірік ертек” деген екі поэма жазады. Екеуінің де мазмұны революциялық тақырыпты қозғай­ды.

Балалар үшін жазылған, бірақ үлкендер құлағына да арналған “Өті­рік ертек” поэма – ертегісі “Жаңа мектеп” журналының 1926 жылғы алтыншы санында жарияланады. Ертек болғасын мұнда шарттылық та көп. Мысыққа қарсы тышқандар көтерілісі автордың негізгі ойын жет­кізу үшін схемалық түрде алынған. Шираз қаласындағы бір тышқан жү­зім шарабына тойып алып, күш біт­кесін ойындағы құсасын сездіріп қоюы, мысықтың мешітке барып сәжде киіп, тышқандармен бітісем деп алдауы, тарту-таралғысымен кел­ген тышқандарды қан жоса етуі, мысықты тамам тышқан көптігін істеп байлауы, дарға асам деген жерден босап кетуі, ақыры тышқан­дардың өз ханын құртып барып, ханды да, мысықты да елден алас­тауы – Россиядағы белгілі тарихи оқиғалардың елесін береді. Осының бәрін тәптіштеуде автор бір ғана мақсат көздеген сияқты. Ол – қанаушылардың “бұйрық солай”, бай­ды байытатын құл деген филосо­фиясын әшкерелеу. “Өтірік ертекте” мысық былай деп күпінеді:

Өңшең шірік, сасықтар!

Ажалына асықтар,

Көрді көрмей қазулы!..

Олар – менің азығым,

Бұл – құдайдың жазуы,

Өзгертпек пе жазуды?!

Қара қанға қалқыған тышқандар мысықты ұстап байлайды. Ал оқу­шының есіне жаңағы философия түседі: құдайдың жазуы дейтін фаталистік идея өмірде өзгермейтін еш нәрсе жоқ дейтін ақиқат қасында жіп есе алмайды. Ертегінің соңында балаларға түсініктірек болсын деген ниетпен автор жаңа заман рухында образдың шешімін береді.

Бір дегенім – білеу ғой,

Екі десем – егеу ғой,

Үш дегенім – үскі ғой.

Мысық – талаушы екені,

Ханның – қанаушы екені,

Енді есіңе түсті ғой.

Екі жауын осынау,

Қылған кейін қан тала,

Қалың тышқан – қалың ел.

Төртімді енді төсек деп,

Бесімді енді бесік деп,

Өзің енді тарта бер.

Өстіп балаларға жаттауға оңай әдіспен бір жағы сан үйрете оты­рып, бір жағы оның таптық санасын оятады. Ал М.Жұмабаев творчест­восын тұтас алғанда, бұрын аузына түспейтін қанаушы деген сөзді атауы жазушы үшін үлкен прогресс еді. Енді сол қанаушыны қалың қа­налушы елге жеңгізсе, бұл Мағжан­ның жаңа тұрпатты суреткер дәре­жесіне көтеріле бастағанын көрсе­тетін бұлжымас дәлел еді.

Москва қаласындағы Кеңес ода­ғындағы елдердің орталық баспа­сынан “Жүсіп хан” деген атпен 1928 жылы шыққан поэма-ертегі М.Жұ­ма­баевтың жаңа ізденістерінің ба­ғыт-бағдарын мөлшерлеуге көмек­теседі. Әшейінгі ертегідей мұнда игілік күштердің жеңілуімен, мұрат­қа жетуімен аяқталмайды. Қайта, бір сәт мойны астынан келгендей болған зұлымдық қайта тірілген күйі бұрынгы ұжмақ орнын басады.

М.Жұмабаев ертегісінің идея­лық мақсаты – Иран еліндегі сияқты ертегі шартымен тақтан түсіп қалған хан атаулы қайтып оралса, ел тұр­мы­сында еш жаңалық болмай­ты­нын, Иран сияқты әр түп гүлде бір-бір бұлбұл сайраған, бау-жеміске толған елде халық зар кешетінін айтқысы келген.

Жұлдызға қарап бал ашатын балшысы оныншы күн таңында “тақ­та отырсаңыз, қаза табасыз” де­ген соң, амал жоқ, он күнге тағын біреуге бере тұруға мәжбүр болған Аббас хан әуелде тағын уәзірлерінің біріне қалдырмақ болады. Бірақ жы­рынды қу сирақтар түрлі себеп та­уып, хан болудан бас тартады. Он күн тақта отыру үшін кім жанын қи­ғысы келсін. Сонда жаңағы балгер­дің есіне хан, қазы, әкім байларды сыбап, олар тұрғанда кедейге атар таң жоқ екенін айтып, базарда зар илейтін Жүсіп шебер түседі. Таққа отырған адам оныншы күні қаза табатынын білмейтін Жүсіп қуана-қуана хан болады. Міне, әңгіменің түйіні осы арадан басталады.

Жүсіп хан не істейді? Бір күн де болса, халық әділдікті көрсін деген мақсат қояды да, өңшең, кезепке қырғидай тиеді.

Жарлықты Жүкең жаудырды,

Уәзірді жер аударды,

Қазының басын алдырды,

Масайыған молдасын,

Қойқаңдаған қол басын,

Абақтыға салдырды.

Мүнәпық талай мұндардың,

Елді сорған сұмдардың,

Қырықтырды басын түймедей.

Байларды айдап жиғызды,

Тұмылдырық кигізді,

“Уһ, уһ”, деді көп кедей,

Осылай өтті біраз күн.

Қуанған байтақ бұқара: “Жаса Жү­сіп! Мың жаса!” деп шуылдап жа­тыр. Мырза, молда, бай – бәрі, бә­сең. Тірі қалғандары есін жиып, күң­кілдеседі. Кедейді басқа шығарады, енді қалғанымызды құртады деп, тоғызыншы күн түнінде сөз байласып, оныншы күн таңында Жүсіпті өлтіреді.

Бір көңіл қоярлық нәрсе – Жү­сіптің қазасы оқушының белін қайыс­тырмайды. “Жұрт жыласты, жиылды” дегенмен, Аббас хан бұ­рынғы тәртібін қайыра орнатып, елін талап, бұқараның көз жасын көл­дей ағызды дегенмен, іште бір түйткіл қалады. Ақын Жүсіп бейне­сіне байланысты астарлы ой ойлап отырған жоқ па? – екен деген сұрақ туады.

Не керек солай хан Жүсіп,

Залымның қанын жосылтып,

Сорлының сорын ашқандай, – делінген ертегіде. Сонда қалай, тек қанаушы таптан екенсің деп адам­ды жаппай қыра берсе, еңбекші бұқара басына бақыт құсы кеп қона қала ма?

Сонсоң каһарманның есімі неге Жүсіп хан? Кездейсоқ қойылған есім бе, жоқ әлде қыруар нахақ жандардың қанын төккен Сталиннің атын еске алып отыр ма? Иосиф пен Жүсіптің арасында бір байла­ныс болар ма?

Қалай дегенмен де, М.Жұма­баев кейін “культ” атанған қасіреттің сол кезде шыға бастаған қауіпті ке­селдерін ескертіп отырған сияқты.

Сыпырғандай тезекті,

Өңшең залым кезептен,

Еңбекші елді аршыды, – деген жолдарды оқығанда, осы жолдарда кекесін жоқ па екен деген сұрақ туа­ды. Ау, сонда не – адам жаны тезек кұрлы болмағаны ғой? Осындай жалт еткен ой:

Елді сорған сұмдардың,

Қырықтырды басын түймедей, – деген уытты сөздерді оқығанда беки түседі. Сталиннің культі кезінде “ең бағалы капитал – адам” деп жар са­лынса да, адамның құны, небір боз­дақ тағдыры көк тиын татымай қал­ды емес пе?

Жоқ, әдебиет ешқашан адам қа­нын суша ағызуды дәріптеген емес. Зұлымдықты жою керек. Бірақ адам басын түймедей қырқуға салыну да ұшпаққа шығармайды. Тап ретінде жойылған кулактардың ішінде жүз­де­ген мың орташа шаруа жазықсыз жапа шеккені енді анықталып отыр емес пе? Осындай жағдайда “Жаса, Жүсіп! Мың жаса!” деп шу көтеруі пәлекет бізден аулақ дейтін үрейлі айғайдай естілуі заңды сияқты.

Сондықтан авторлық позиция ер­тегіде Жүсіп жағында да емес. Қай­та оның адамды тезекше сы­пыр­ғанын қыжыртып отыр. Сорлы­лар­дың бағын ашу үшін, қанды суша ағызу керек емес, өйтсең Жүсіп құ­сап арам қатасың, Аббас хандар халықтың желкесіне қайта мінеді, – деген ой қозғайтындай автор.

Демек, “Жүсіп хан” туындысы­ның совет әдебиетінде бұйрықшыл-бюрократтық системаны социализм етіп көрсеткісі келгендерді әшке-релеген алғашқы туындылардың бірі деп бағалаған абзал.

* * *

Творчествосының үшінші кезе­ңін­де М.Жұмабаев балалар әде­бие­тін жасауға ерекше көңіл бөл­генін айтуымыз керек. Жоғарыда тал­данған ертегілер өз алдына. М.Жұмабаев балаларға арнап сын­дарлы, жүйелі жұмыс істеп, алуан-алуан кітап шығарған.

Балаларға арнаған өлеңдері өз алдына – бір төбе. “Шолпан” жинағында ақынның “Балалық шағы”, “Қа­рағым”, “Мен сорлы” (“Шәкірт зары”) атты өлеңдері жарияланды. Бұлар Ы.Алтынсариннің “Кел, балалар, оқылық” атты өлеңімен орайлас.

Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме,

Ойынға құр қаларсың, көңіл берме.

Оқымай, ойын қуған балаларға,

Жолама, шақырса да қасына ерме, – деген іспетте келеді.

Москвада шығатын “Жаңа мек­теп” журналына қосымша “Тегін қо­сымша”, “Балаларға тарту” жинақ­та­рына Мағжан белсене қатысады. Бұл өлеңдер жасөспірімнің ұғымы­на лайық жеңіл тілмен жазылған.

“Аққала” өлеңі ойынға құрылса да, елеулі тақырыпты еш уағызсыз жеткізе алған. Балалар ауылдың алдындағы омбы қардан аққала соғады. Қардан төрт бұрыш жасап, терезе қойып, мәре-сәре болады. Беттері бүлдіргендей қызарып, күліп, араласып жүріп, аққала са­лып ойнайды.

1924 жылы “Ақ жол” газетінде жарияланған “Әже” өлеңінде ақын ертегіге елтіген Кенжебай деген ба­ланы суреттейді. Бұл – әжесі мен не­мересі арасындағы мерейлі нәзік, қымбат сезімді мадақтайтын өлең. Қазақ мал десе ішкен асын жерге қояды. Мал бағу – оның ежелгі кәсі­бі. Міне, осы ата кәсібін баулуға ар­налған Мағжанның “Бөбектің тілегі” атты өлеңінің орны бөлек.

Тоқтышағым тоғыз тап,

Саулық қойым сегіз тап,

Сегізін де семіз тап,

Құлын таппа, құнан тап,

Құнан тапсаң, егіз тап, – деп кете барады. Әр төл үшін мейірлі сөз табады. Өлеңнің әр жолы өзінен-өзі жатталып қалады.

“Ақ жол” газетінде 1924 жылы жазылған “Немере мен әжесі”, “Қой­шы бала мен күшік” деген өлең­дерінде Мағжан мектептен қандай білім алуға болатынын насихат­тайды, мектеп жасындағы баланың санасына таптық сезім енгізуге тырысады, байдың мейірімсіздігін әжуа етеді.

* * *

Енді М.Жұмабаев аудармасы туралы бір-екі ауыз сөз. Ақын жаңа заманға бет бұрғанда аудармамен көп шұғылданғанын жоғарыда атап өткенбіз.

Өлең аудару авторымен жарыс­қа түскенмен бірдей екенін кезінде В.Жуковский ескерткен. Өйткені өлең-жырға балама табу жеткіліксіз. Поэтикалық қуат жағынан аударып отырған ақыныңнан кем соқпауың керек. Міне, осы жағынан келгенде де Мағжан ақын сүйсіндірмей, таңырқатпай қоймайды.

М.Жұмабаев орыс тілі арқылы тілі басқа ақындарды аударған. Сонымен қатар орыс тілінен тіке аударып отырған.

“Орман патшасы” өлеңінің асты­на “Гете – Жуковскийден” деген қо­сымша атау келтірілген. Аударма – жас ақын ізденістерінің куәсы. Гете, Жуковскийдің қаламынан туған ро­мантикалық сарын, орман патша­сы­ның қараңғы салқын түнде келе жатқан жолаушының баласын мерт қылғаны жайлы хикая, яғни нақты дүниеден тыс әлдене тылсым күш­тің адам тағдырына ықпалы бар ма? – деген ой жас қазақ ақынының жү­регін баурайды. Сол Гетеден ауда­рылған “Айрылдым, сенен жан сәу­лем” атты өлең де ұлы неміс ақыны­ның ғашығына арналған моноло­гындағы трагедиялық лиризмді ай­тарлықтай жеткізген.

Махаббаттың мұңды әуезін Гейне­нің “Күннің батуы” өлеңінің аудар­масынан да айызың қана оқисың. Екі ғашық, ерлі-зайыпты күн мен ай­ды айырған өсек сөздің кеселі сүйіс­пеншілік отын бәсеңдете алмайды, маздата түседі.

Лермонтовтың “Сарғайып кел­ген егін толқынданса” деген өлеңін аударған жас Мағжан табиғат пен адам жарастығын жыр етеді. Орыс ақынының өлеңіндегі жанды сурет, жарқын бояу қазақ ақынының жырынан сол бұзылмаған күйі елес­тейді.

М.Лермонтовтың “Тұтқын” өлеңі­нің аудармасы Мағжанның орыс тілінің нелер кұпиясын, нәзік тұста­рын жетік білгені үстіне қазақ ұғымында дәл солардан кем түспейтін бейнелі сөз таба білетініне тамаша айғақ. Қазақ ақыны Лермонтов сын­ды сөз патшасының алдында бүге­жектеп қалмайды, онымен үзеңгі қа­ғысып жарысады. Сөзбе-сөзділікке ұрынбайды. Лермонтовтың құдірет­ті тілінің әрін кемітпей, қазақша жырлатады. Орыс ақынының өлең­мен әңгіме айтқыштығы, бедерлі бейнелері, жанды суреттері көз алдыңда орнай қалады. Абақтыдан құтылып, қара жал, жүйрік ат мініп, қара көз қызға жолықсам мен:

Жас сұлуды жүрекке,

Қысып әуел сүйейін.

Сонан соң ырғып жүйрікке,

Желдей ұшып гулейін, – деп ар­мандайды тұтқын. Лермонтов: “На коня потом вскочу, в степь, как ве­тер, улечу”, – депті. Салыстырып кө­рі­ңіз. Бәрі орын орнында. Мұндағы қазақ ақынының табысы: “гулейін” деген етістік. Тұлпардың көзден жас ағызып, құлақ шулататын шабысын сезгендейсің.

Жайқалған жасыл жағада,

Жүгенсіз жүр ғой жүйрігім,

Ойнақ салып сағада,

Сүзіп жалын, құйрығын.

Мағжан оригиналдан ауытқы­май­­ды. Сонымен бірге қазақ ұғы­мын ескереді. Түпнұсқадан кем түс­пейтін сөз табады. Және Лермонтов өлеңінің әр сөзінің әуезділігінен, поэ­тикалық интонациясынан туындай­тын тіл жеткізгісіз сұлулығын ай­нытпай түсіреді.

Добрый конь в зеленом поле,

Без узды, один, по воле.

Скачет, весел и игрив,

Хвост по ветру распустив.

Лермонтов сөздерін соншама ыж­да­ғаттылықпен сақтай отыра, кей­де үш сөздің орнына (скачет, весел и игрив) бір ғана етістік қояды, “ойнақ салып” дейді. Желдей есіп бара жатқан жүйріктің сүзілген құйрығын ғана емес, жалын да көзге елестетеді.

Қазаққа ат шабысын суреттеу таң боп па десеңіз, күзетшінің тас қа­мал ішінде аяғын санап басқан қи­мылын суреттеген тұсты алыңыз. Орыс ақынының әр сөзі бар қуаты­мен жеткізіледі. Өлеңнен нақтылы көрініс көресің, сол мезетте не түрлі дыбыс сиқырлы күшпен құлаққа жетеді. Ашық, ақтарыла жүрек сөзін айтатын, құдіретті сөз иесі Лермонтовтың ерекшеліктерін қазақ ақыны сақтай білген.

Мағжанның қандай болғанын, не ойлағанын, нені көксегенін ау­дармалардан да аңғаруға болады. Ол – алдымен бостандық, еркіндік та­қырыбы. Мысалға, “Әбу Фирас­тан” деген өлеңін алайық. Әбу Фирас (932-967) – араб ақыны. Әрі ба­тыры. Екі рет тұтқында болған. Қамауда жатып ел-жұртын сағынған элегиялар тудырған. Сол элегияла­ры­ның бірі Мағжанның назарына іліккен. Өлеңде тұтқын қасіреттен қан жұтқан анасын еске алады, өзінің әділет үшін тақсырет тартып жатқанын айта келе, анасына: қажыма, қайта ұлыңның не үшін тақсырет тартқанын мақтаныш ет деп өтінеді. Араб ақынының Отаны, үй іші, анасына деген махаббаттың күші бізге де анық сезіледі.

“Күн шығады да, батады” (М.Горький) деген өлеңнен біз мы­на­дай жолдарды оқимыз.

Қара қарға, қара қарға,

Неге төніп келесің?

Көзің сүзіп кетпе бекер,

Мен сенікі емеспін!

Ұлы пролетариат жазушысының өршіл рухы М.Жұмабаев көңілінен шыққанын бұл өлең жақсы дәлел­дейді.

А.Феттің “Шепот, робкое дыха­нье” деп басталатын атақты өлеңін М.Жұмабаев еркін тәржіма прин­ци­пімен аударған. Аударманың “Бі­раз Фетше” деп аталуы сондықтан болу­ға керек. Түпнұсқамен салыс­тыр­ғанда өлең көлемі жағынан екі есе ұлғайған. Яғни Фет шығармасы он екі жол, үш шумақтан тұрса, Мағ­жанда – 24 жол. Оның есесіне жол сайынғы буын саны кеміген. Қазақ ақыны Фет өлеңінің композициясын өзгерткен.

Жүрек мас,

Көзде жас..,

Екі жан….

Ыстық қан.

Жан ессіз,

От сүйіс,

Күбір,

Сыбыр,

Тұман –

Таң, таң!

Сөйтіп бұл жолдарға, жаңа айт­қанымыздай, “Шепот, робкое дыхаиье” деген алғашқы шумақ пен “И лобзания, и слезы, И заря, заря!..” де­ген соңғы шумақ сөздері бір-бі­рімен қосылып кеткен. Ақын ақын­ды іштей түсінген. Үзік-үзік, айты­лар-айтылмас, орта жолда тамам­далып, нүктесі анық қойылмаса да, басқа бар тілдің бәрінен түсінікті ғашықтық тілін Мағжан осындай кесінді жолдармен береді де, өлең әуезін оқушы жүрегінен тікелей жалғастырады. Жан сезімінің дірілі оған да жетеді.

Фет өлеңінің тағы да бір шарты – мұнда баяндауыш жоқ. Орыстың үлкен ақыны екі ғашықтың оңаша түнде кездескендегі көңілдерінің алай-түлей мас күйін кіл бастауыш, толықтауыш, анықтауыш секілді сөй­лем мүшелерімен жеткізіп, баян­да­уыш сияқты мүшесін мүлде қолдан­байды. Негізінен Мағжан да сүйтеді. Олай дейтінім, аудармада “сайра­ған”, “жайнаған” секілді екі-үш есім­ше кездеседі. Бірақ олар баянда­уыш­тан гөрі, заттану процесін көр­сететін сөйлем мүшелеріне жақын. Яғни оригинал шарты негізінен орындалған деп түйеміз.

Мағжанның аударма саласын­дағы жетістіктері арнайы зерттей түсуді қажет етеді.

М.Жұмабаев Максим Горький­дің “Сұңқар жыры”, “Жұртын сүйген жү­рек” (“Старуха Изергиль”), “Ана”, “Темірді жұмсартқан ана”, “Хан мен ұлы” әңгімелерін қазақшалаған. Ақынның тағы да бір көп аударған жазушысы – Всеволод Иванов. Өзі­нің “Сай”, “Темірбай”, “Жолығу” әңгі­мелерінде В.Иванов қазақ еңбек­шілерінің отаршыл үкіметтен көрген зорлық-зомбылықтарын шынайы көрсетті, қазаққа іш тарта жазды. Ма­мин-Сибиряктың “Ақбоз ат” деген әңгімесін аударып шыққан Мағжан түпнұсқадан еркіндеу кетуді де артық көрмеген.

М.Жұмабаевтың аударма ре­пер­туарын талдағанда оның қолы­на түскенді емес, қазақ тұрмысына қа­жетті деген шығармаларды ірік­теп, белгілі жүйемен тәржімалаға­ны­на көз жеткіземіз. Орыс әдебиеті мұхитынан дәл Горький шығарма­ларын бөліп аударуы сол кездегі қажеттіліктен, дәлірек айтсақ, қазақ ең­бекші бұқарасын революция ісіне тәнті ету ниетінен туған іс екенін мойындауымыз керек.

“Сұңқар жырын” М.Жұмабаев түгел аудармаған. Шығарманың бас жағы мен аяқ жағы, татар шопаны Рагиммен таныстыратын тұстары аударылмай қалып қойған. Тегі, Мағ­жан Горькийдің өзі тікелей әңгіме­леп отырса, тиімді болар деп ойла­ған бо­луы керек. Әйтпесе, бөтен ойы жоқ. Аударма әдемі шыққан. Соған қа­ра­ғанда жазушы бұл іске барын салған болуға керек. Қазақша текс­тен Горь­кийдің революциялық кү­рес­ке ша­қырған асқақ та айбынды, сыршыл үні айқын да әсерлі естіліп тұр.

“Безумству храбрых поем мы песню!..” – дейді Горький өзінің ана тілінде.

“Ерлердің ессіздігін жырлаймыз біз!” – дейді Горький қазақ тілінде. Сөй­тіп, көз жұмба қайрат жер ба­уыр­лағандар түсінігінде ессіз көрін­генімен, шын бақыт жолындағы кү­ресте нағыз ерлік болатынын қазақ ұғымына да әбден түсінікті, жүрекке жететіндей етіп айтып отыр.

“Жұртын сүйген жүрек” М.Горь­кийдің “Старуха Изергиль” атты әңгімесінен үзінді десе де болған­дай. Өйткені әңгіменің жарымынан көбі аударылмаған. Яғни шығарма­ның Данкоға қатысты тұсы ғана қа­зақшаланған. Әңгіменің атын өзгер­тіп, “Жұртын сүйген жүрек” делінуі де сондықтан шығар.

“Хан мен ұлы” әңгімесі толық ау­дарылған. Мағжан көбіне шығарма­ның қан-сөлін, мағынасын беруге тырысады. Қажет тұсында тұтас сөй­лемді екіге бөліп, құлаққа жағымды естілуін қалайды. Оқушы әлдене сөзді түсінбей қалмауы үшін барын салады. Горький арубутус ағашы­ның түсін “яркокоричневый” деп жаз­ған. Аудармашы “ашық күрең” деп айнытпай аудара салса, мұны көз алдында елестету қиынға соғып, оқушының дал болуы ғажап емес. Осыны ескере отырып, Мағжан жаңағы сөзге “қызыл күрең” деген балама табады. Өйткені қызыл түс күреңді ашады.

Мұндай мысалдарды көптеп кел­тіруге болады. Кейде аудармашы сөйлем құрылысын да өзгертеді. “…Женщины всегда будут любить того, кого умеет сильно ласкать, хотя бы и был он сед…” Осы сөй­лем­ді “шашы ағарса да” деп келтіруге де болар еді. Бірақ Мағжан оңайына жүгірмейді. “Әйелге ердің шашы ағарғаны…. есеп емес”, – деп алады да, “тек ер құшағында әйелді өртей білсін, кімнің құшағы отты болса, әйел соны сүймек”, – деп дамытады. “Сильно ласкать” деген сөздің дәлме-дәл аудармасын іздеп әуре-сарсаңға түспейді. Тіркестің мағынасын жеткізуге тырысады.

Сөйтіп, аударма саласында да М.Жұмабаев тәжірибесі бүгінгі әде­биет практикасы үшін пайдалы де­ген қорытынды жасауға әбден болады.

Мағжан Жұмабаевтың қазақ әдебиеті тарихында алатын орны ерек­ше. Абайдан соң қазақ поэзия­сын­да ең шебер ақындардың бірі ретінде бағаланған Мағжанның поэзияға қосқан үлесі мол.

М.Жұмабаев өмір сүрген заман қилы-қилы қайшылыққа толы бол­ды. Бұл оның өмір жолына, шығар­ма­ларына әсерін тигізбей қойған жоқ. Мағжан Октябрь революциясы мә­нін кешеуілдеп түсінді. Кейде зама­на ағысына үйлесе бермейтін са­рын­ға беріліңкіреп кетті. Уайым-қай­ғыны, уһлеп-аһлауды тым ба­сың­қырап жіберген кездері де ұшы­расады. Алайда М.Жұмабаев поэ­зиясын тұтастай алғанда, мейлінше бағалы әдеби қазынамыз санатын­да. Мағжан поэзиясы өз заманының қайшылықтарын шыншылдықпен бейнеледі, XX ғасыр алға тартқан проблемаларды биік адамгершілік тұрғысынан таразылап, тебіндеп көріне бастаған, сол кезде ерсілеу ес­тілгенімен, қоғам өмірінің кейін қа­бынып кеткен кей проблемала­рын (экология, урбанизм) дөп басты.

Бұдан туған қорытынды сол – Абай, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт шығармалары сияқты, Мағжан твор­чес­тво­сы да қазақ совет әдебиетінің қайнар көздерінің бірі болды. Өйт­кені бұлар – XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында өрбіген, кейін 1905 жылғы революцияға, 1916 жыл­ғы көтеріліске, соңынан февраль, октябрьге ұласқан ұлтазаттық қоз­ғалыстан нәр алған туындылар еді.

Нағыз көркем әдебиет шығар­ма­сы – тұтас материкті ашқандай жаңалық, соны пікір, бұрын кездес­пеген характер, естімеген идея, сөй­ленбеген тіл десек, бұл ақиқаттың Мағ­жан поэзиясына тікелей қатысы бар. Ол қазақ жырын дүниежүзі және орыс поэзиясының соңғы үздік жетістіктерімен байытты, лирика­лық өлеңнің әуезділігін, басқа да қымбат қасиеттерін дамытты.

Мағжан поэзиясы өзін туғызған уақыттың аясында қалып қойған жоқ. Оның сыршыл лирикасы әлі де талай жүректерді тебірентеді, өмір­дің жарқын күйлеріне бөлейді. Мағ­жан жырының бұлтақты білмейтін шын­шылдығы, өткірлігі, биік мо­раль­дық пәктігі бүгінгі қайта құры­лыстың қатаң да әділ талап қой­ғыштығына сай келіп, бүгінгі за­манға да қарымды қызмет ететіні еш күмән келтірмейді.

Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ.