Сырлы жүрек

«Өлең өнерінің жолында көп жылдар еңбек еткен, бірнеше өлең жинақтарын берген ақын – Әмина Шалабаева. Шығармашылық жолын аударма мен прозадан бастаған Ә.Шалабаева «Қарлығашым», «Күн қызы», «Тау бұлағы», «Менің өрнектерім», балаларға арналған «Әнші қоңырау», «Сайран дәурен» атты таңдамалы жинақтарын берді. Аударма саласында да еңбек етті. Садриддин Айнидің «Мектебін», қарақалпақ эпосы «Қырық қызды» аударуға қатысты».

Бұл – қазақ поэзиясының падишасы атанған ақын Фариза Оңғарсынованың «Қазақтың ақын қыздары» мақаласында қозғаған ойы. Әмина Асқарқызының шығармашылығына ойыс-пас бұрын, өмір өткелдерінен екі дерек бере кетейін. Біріншісі: Әмина Асқарқызы – айтыс пен поэзияда қанатын кеңінен жайған Ерік Асқаровтың туысқан апайы. Болашағынан зор үміт күттірген талапты ақын Алматыға оқуға барған кезінде қолынан келгенінше қамқорлық жасап, бас-көз болады. Бала Ерік туысының қасында жүріп, әкесі Мұхамедхафизді жақсы танитын Ғабит Мүсірепов, Хамза Абдуллин сынды қаламгерлермен аралас-құралас болып, олардың ғибратты әңгімелерін тыңдады. Екіншісі, ақын, Қазақстан Республикасының Әнұраны авторларының бірі Жұмекен Нәжіме­деновтің жары Нәсіп апамыз «Ана тілі» республикалық ұлт газетіне 2019 жылдың ақпан айында басылған «Жұмекен – аңыз» естелігінде былай дейді:

       – 1966 жылы ұлымыз Мағжан 1 жасқа толғанда Жұмекенге «Көркем әдебиет» баспасында бірге істейтін Әмина Шалабаева деген ақын апамыз: «Балаңды Мағжан Жұмабаевтың жары Зылиха апайға апарып батасын алайық, мен үйін білемін», – депті. Кішкентай Мағжанды алып, апайға бардық. Үйі қазіргі «Атакенттің» маңында екен. Ол кісі дене тұрқы толықтау келген қараторы, өңді кісі болатын. Бір бөлмелі үйде жалғыз тұрады екен. Мағжанды қолына алып, маңдайынан сипап отырып: «Маңдайың менің Мағжаныма ұқсайды екен, Мағжан атаңның бейнетін емес, талантын берсін» деп батасын берді…

Осынау естеліктен Әмина Асқарқызының Зылиха апаймен жақсы қарым-қатынаста болғанын аңғарамыз. Әйтпесе, қандай мықты болсаңыз да, жай танысыңыздың үйіне жан баласын ертіп апара алмайтыныңыз белгілі.

Осы уақытқа дейін атын ғана естіп жүрген Ә.Шалабаеваның «Ана шырағы», «Тау бұлағы», «Құс жолы» кітаптарын арнайылап Сәбит Мұ­қанов атындағы облыстық әмбебап-ғылыми кітапханасынан алып оқып шықтым. Қазіргі заманда нәзіктік пен сұлулықтан құралған  шығармашылық жұмыстарға жиі қайырыл­ғанымыз жөн болар. Әминаның да поэзиясымен танысқан адам бес күн жалған дүниенің мейірімі мен әдемілігін көреді.

«Қодаршоқ» қыстауында өткен тәтті күндері мен сәтсіз кездерін сағынышпен еске алған нәзік жүректің лүпілінде елге деген зор құрмет бар. Көгілдір Қоскөлдің жағасында жанға сая болған көк желек, нулы орманда шайқалып тұрған ағаштың әрқайсысын бәйтерекке теңегені – ақынның еліне деген перзенттік пейілі. Ауылдың қай қыры болсын, аңсағанда елеңдемейтін тіршілік иесі жоқ. Бақа да өз батпағын жер жәннатындай көреді. Ақын Әминаның «Майшілік» пенен «Майтомарды» анасының тербеткен тал бесігіндей көргені алтын ұясына деген сәби көңілі болса, 1967 жылдың қазанында шыққан «Өз ауылымда» өлеңінде ер Көкше, Қамбар, ер Қосай, Сары, Баян батырлар абыройын асқақтатқан, төрінде Ғафу, Ғаббас жыр оқыған туған елінің тарихи деректерін айтады.

 Ақын ананың жүрегінен шыққан әр жол – әдебиет әлеміне енді-енді қадам басқан балаң жүректерге жөн сілтеп тұратын бағыт-бағдар. Тіпті, мақала жазғысы келген қаламгерлер сөз тіркестерінің тігісін жатқызу үшін «Көкірегім мөлдір айдын меруерт», «Тәтті арман көкейкесті шырын-мақпал», «Бал жұттым кәрі тарих құймасынан», «Шегі жоқ, шенеуі көп жолым алыс», «Тегім от, қаным жалын, жаным нұрдан», «Тар кеудеге кіргендей кең дүние», «Жаңа өмір – көне күннің жалғасы бір», «Ата-анаға бір қуану мың дәулет», «Күміс күлкі меруерт тістен сылдырап», «Жорық жол – ұлы арманға жалғас үміт» деген теңеулерді пайдаланып, туындысының шырайын кіргізе алады. Ал кейде жазушы да, ақын да, журналист те шығармашылық жұмыста өзінің көңілінен шыққан қаламгердің дөп айтылған сөздерін өз шығармасына эпиграф қылып алатыны ежелден келе жатқан әдет-ғұрып. Өз басым оқып отырған кітабымнан жаныма майдай жаққан жолдарды қанатты сөзге айналдырып, сәті түскенде «Осы туынды құсап, менің де туын­дым сәтті шықсын!» деп ырымдап, эпиграф қылып қоямын. Ал ғылымға сүйенсек, жазушы айтайын деген ойын аңғарту үшін қысқа да нұсқа қайырма тағылым сөздерді келтіреді екен.

Қаламгерлер болашақ туындысына эпиграф қылып алатын жолдар Ә.Шалабаеваның да шығармаларынан кездеседі. Санам жеткенше тізіп шықсам: «Ормандар қырау ішік киіп апты, суыққа көндігуге осы бастан», «Толқиды қос ішегіңде керуен жолы – сұңқар шың, тұлпар түзде құйындатқан», «Мен сүйем өрден құйған өзендерді меруертін мөлдір бұлақ шынарға атқан!», «Тірліктің тегершігін тербеу үшін түседі денеме дақ, қолыма күш», «Адамның дүние алдында парызы көп, көркейтіп кездестірген жарқын күнді», «Ел өмірі өтеді тізбектеліп, көз салсаң, сонау алыс ғасырлардан», «Тағдырдың жөнін білер кім, ажал дегенің – жау күшті», «Толқынды толқын қуады, моншағы жерге шашылып», «Жасампаз мынау өмірді жасайды биік тұлғалар»,   «Бос арман жүрек жарған – жеміссіз гүл, дәрменсіз қуыс қиял – құр далбаса», «Ұрпаққа өлмес мұра қалдырғандар, әрдайым қиындықтан жасқанбаған», «Адамдық қасиеттің бәрін түгел ақылдың алған жиып құшағына», «Тереңдік пен кеңістігі тең келген, теңіз ғана тербетеді кемені», «Қай мықты бар бас­тан дәурен озбайтын, қай жанар бар нұрға жанар созбайтын», «Әр тәуліктің арасын жалғайды өзі, әр қалаға даңғыл жол салған өрнек!..», «Дүниенің ұйытқысы сыйлас – достық әкетеді ізгі істі алға демеп».«Есілім-еркем!» өлеңінде «Толқының өріл­гендей көк жібектен» деп тебірене толғанып, шөбі түгіл, талын да балауса көріп, өзеннің ағысында асыл арманының тербеліп жатқанын, туған үйінен жырақ жүрсе де, Алматыда шыр­қалған әннен де, тартылған күйден де Есілдің сылдыраған суын естігендей болып, елге деген сағыныш сазы жай отырғызбайтынын жеткізу қыз табиғатына тән қасиет. Шығармашылық жұмыста тұлғаны өз өңірінің өзеніне теңеп жырлау – жаңалық емес. Бұл теңеу Әмина апамыздың жырында бар.

       Ілияс – өзен, өр өзен,

       Несібем болсын тұнығың.

       Өзіңе қарап терезем,

       Сімірді күннің жылуын, – деп  «Ақынның ару өзені!» Ақсудың жаға­сында толқығанының өзі Ілиястың шығар­машы­лығымен танысып, ойдың түпсіз тұңғиы­ғындағы сырды ұға алғанын көрсетпей ме?

1958 жылы «Отан-ана» алғашқы өлеңі «Известия» баспа бетінде жарияланған Әмина Асқарқызы «Домбыра», «Он оқ», «Орман жігіті», «Орман өрнектері», «Адам туралы жыр», «Күн қызы» «Бағыраш», «Тежелген топан», «Замат», «Құдағи», «Орлеан қызы» Жанна д’ Арк» поэмаларымен қатар «Кілемі Сақып», «Шілдехана», «Жаңа дәуірдің жас маманы» көркем туындыларын әдебиетсүйер қауымға ұсынып, прозаның да дамуына зор үлес қосқаны тарихтың сарғайған беттерінде жазылып тұр. Әр шығарма өз авторының өмір өткелдерінен мәлімет беріп тұрар десек, «Құдағи» поэмасынан ақынның Әбдірәшит деген жетім өскен жігітпен отау құрып, Омбы қаласында баянды ғұмыр кешіп жүргенде аяқ астынан соғыс басталып, қуаныш пен қайғы алмасып, тағдырдың сынақтарына мойымай, Еркін, Диас, Әсет атты үш ұлын бағып-қағып, әрқайсысын бір шаңыраққа айналдырып, өзі де Әсел, Әділ, Дариға, Сабина, Айна есімді немере сүйгенін жырлайды. Құдағиларымен апа-сіңлідей араласқанын жырына арқау етіп, өз өмірінінен талай сыр қалдыра білді.

Шығармашылық жолын өткен ғасырдың елуінші жылдарының соңында аудармадан бастаған ақын апамыздың да туындылары өзге тілдерге аударылған. 1981 жылы Алматыда жарық көрген «Ана шырағы» өлеңдер мен поэмалар жинағына «Сырлы жүрек» деп алғы сөзін сөйлеген Дихан Әбілевтің тілімен баяндасам: «Ақынның творчествосы тек өз республикамыздың шеңберінде шектеліп қалмайды. Ол туысқан республикаларымыздың өмірін жырлаумен қатар, Батыс Еуропа мем­лекеттеріне барып, сол жақтан алған әсерлерін де суретке түсіре білді. Венгрия, ГДР, Франция сапарларынан алған әсерлерін жыр жолына түсіріп, бірнеше өлең циклдарын жасауы қазақ ақынының шынайы суреткер екенін айқындады. ГДР-ға барған сапарында Лейпциг қаласының түбіндегі Пробостхейд елдімекенінде болғанда алған әсерлерінен «Жарқын жапырақтар» деген поэма жазды. Мерзімді баспасөзде венгр тілінде жарық көрді. 1980 жылы орыс тілінде шыққан «Ғажайып бақша» атты Қазақстан ақын әйелдер антологиясында осы циклмен өлеңдері жарық көрген» ақынымыздың шығармалары кітапхана сөрелерінде тұр. Алды – жарық, жолы – тар, соры – қалың, бағы – аздау ақындықты жолы жіңішке қыз тағдырымен қатар алып жүру – әйел затына оңай емес. Сондықтан Әмина Шалабаеваға ескерткіш қоюға міндеттіміз. Ескерткіш былай тұрсын, Қызылжар қаласы Әмина Шалабаеваға көше берсе, жүрегіміз жарылардай қуанар едік.

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

«Солтүстік Қазақстан».