“Сырымбет” әні кімге арналған?

Қай туындының болсын шығу та­рихын білу тыңдарманның таны­мын кеңейтіп, шығарманы терең түсінуіне мүмкіндік береді. Әсіресе ән өне­рінде бұл тәжірибе күні кешеге дейін сақталып келді. Композиторлар үшін өнердегі жаңа материкті ашып, “қа­зақ ән өнерінің Колумбы” (Ж.Нәжіме­денов) атанған Ақан сері шығарма­шылығы да өз астарына айтылмаған талай тарихты бүгіп жатыр.

Жалпы Ақан өміріне қатысты қай деректі алып қарасақ та әр зерт­теушінің еңбегінде әртүрлі аталады. Серінің туған жылынан бастап бар­лық оқиғалар аңызға толы. Ал ақын­ның өмірінің соңғы жылдары туралы оқиғалар тіптен сан алуан. Ақанның өзі сияқты әндерінің де тарихы әрқилы. “Балқадишаның” өзі біраз жыл басқаша түсіндіріліп келді. Әйтеуір көзі қырағы зерттеушілердің арқасында ән өнеріндегі ақиқат пен аңыздың арасы ажырап келеді. Шы­ғу тарихы талас тудыратын осын­дай әндердің бірі – “Сырымбет”.

1935 жылы Сәкен Сейфуллин Ақан серінің жинағын құрастырып, оны Алматыда бастырады. Осы кі­таптың алғысөзінде Сәкен “Сырым­бетті” “Қара торғай”, “Құлагер” сынды туындылармен қатар қоя отырып, қазақ өнеріндегі сұлу әндер деп баға береді. Кейін бұл әннің шығу тарихы жайлы Сәбит Мұқанов өз естелігінде тарқатады. Ақан жайлы “əн жағынан алғанда, ол революциядан бұрынғы қазақ музыкасының ірі классикте­рінің бірі”, – деп пікір білдірген жа­зушы әннің тарихын ауыл адамда­рынан естігенін жазады. Оған сен­сек, жас­тық шағында Ақан сері Ақ­тоқтыға ғашық болады. Алайда Ақ­тоқты тегін емес, байдың баласына атастыры­лып қойған екен. Сөйтіп бір күні әлгі байдың ұлы Ақтоқтының ауылына ұрын келіп, ойын-тойдан кейін болашақ жарын алып кетеді. Бұған шыда­маған жас сері түнде жол тосып, ғашығын алып қашады. Алайда көп өтпей екеуі де қолға түседі. Ақтоқ­тыдан айрылған Ақан “Сырымбетті” осы кезде шығарған екен. Ақтоқ­тымен қуғыншылардан қашып құты­ла алмаған сері кейін жүйрік ат іздеп, Құлагерін солай тауыпты. Бұл әнді алғаш бала кезінде естіген Сәбең кейін Ақанның өзімен де кездесіпті. Ал 1921 жылы серінің ұлының үйінен атақты Құлагердің бас сүйегін көрген деседі.

Бұл нұсқаға Сәкен Жүнісовтің “Ақан сері” романындағы оқиға да ұқсайды. Мұнда жас сері Ақтоқтының ұзатылып бара жатқанын естіп осы әнді шығарады. Кейін онысын қасын­дағы серіктеріне айтып, Ақтоқтыға сәлем айтып жібереді. Ақтоқтының ұзатуында айтылған осы ән сол жер­ге жиналған елдің құлағында жат­талып қалған екен. Жазушының “Қалыңдық Ақтоқты болса, жасауы “Сырымбет” деп сипаттауы да көп нәрсені аңғартады.

Алайда ән тарихын бір қалам­герлер осылай таратса, енді бір тобы басқаша баяндайды. Мәселен, Мағ­жанның белгілі “Ақан сері” мақала­сын алайық. Оны жазу барысында ақын біраз адаммен кездесіп, де­ректерді жазып алған. Мұнда “Сы­рымбет” әнін сері Жамал сұлуға ар­нағаны жайлы айтылады. Ұрқиядай жарынан айырылып елуді еңсерген сері жас Жамалға ғашық болады. Мағжан Ақанның Жамал бейнесінен өзінің бұрынғы әйелін көргенін жазады. Алайда Ақанмен арасы жер мен көктей төренің сұлу қызы оған мойын бұра қоймайды. Сөйтіп жүр­ген төре қызы әлдебір жабайы күйеу­дің жетегінде кетеді. Бұл нұсқа бо­йынша “Сырымбет” осы сәтте туады. “Ақан түндерде “Сырымбетті” шыр­қағанда, кім ғана жыламаған, қалың қарауыл жылаған. Жас пен кәрі жы­лаған, әсіресе нәзік жанды жас Жа­мал жылаған”, – деп жазады Мағжан.

Бұл мақалада жазылғандай осыдан кейін Ақан жүрегінен мұндай сұлу туынды тумапты. Елуден ас­қанда көзінің нұры болған Жамалдан алыстаған соң серінің қасіреті молайып, өмірі кері кете бастайды. Осылайша ел-жұрттан алыстап, жырақ өмір сүреді. “Сырымбет” сезімге толы ақын жүректің махаббат жайлы соңғы рет сыр шертуі десе де болады.

Ән тарихына қатысты осындай ұстаным Ахмет Жұбанов зерттеу­лерінде де көрініс тапқан. Мұнда да біраз жасқа келген ақын, тау ішінде отырып:

Ауылым қонған Сырымбет саласына,

Болдым ғашық ақсұңқар баласына.

Бидайыққа лайық қарағым-ай,

Бөктеріге қор болып барасың ба? – деп күңіреніп, әнін

“Қарындас-ау,

Енді, есен бол-ау” деп аяқтайды.

Әннің кей нұсқасында бидайық­тың орнына лашын құстың аты ата­лып жүр. Қалай десек те Жамал сұлу “бидайыққа” да, “лашынға” да лайық, “бөктеріге” тең көрмейтін сұлу болғаны анық.

Ал кей жерлерде жазылып жүр­ген тағы бір нұсқа мүлде басқаша өріледі:

Ауылың қонған Сырымбет жел жағына,

Артық туған бала едің ел бағына.

Лашын құсқа лайық қалқа бала,

Бөктергінің іліндің тырнағына.

Мәтіні сияқты әннің сазының да елге белгілі 3 нұсқасы нотаға түсіпті. Оның бірі – зарлы, бірі тебірене ай­тылса, үшіншісі еппен нәзік шыр­қалады.

Әнге қатысты осы және өзге де зерттеулерді сараптай келе біз оның шығу тарихының екінші нұсқасын дұрыс деп таптық. “Сырымбеттегі” басты лирикалық кейіпкердің Жамал сұлу болуы шындыққа әлдеқайда жақын. Бұның бірнеше себебі бар.

Біріншіден, С.Мұқанов, С.Жүні­сов деректері көркем шығармадан алынған. Олар ән тарихын арнайы зерттеуге емес өз романдарына арқау еткен. Ал көркем шығармада ең алдымен, тарихи шындықтан гөрі көркем шындық басым тұратыны белгілі.

Екіншіден, “Сырымбет” ақынның бозбала шағында дүниеге келіп, Ақтоқтыға арналғаны туралы оқиға­да шындықтан гөрі әсірелеу басым. Мұндай зор қуатқа ие, терең мәнді туындыны өмірлік тәжірибесі бай, шығармашылығы кемелденген жан ғана жаза алары анық. Ал оқуды енді ғана аяқтаған, ғашықтық дерттің ащы-тұщысын енді ғана татып жүр­ген жас жігіттен мұндай ән туа қоюы екіталай. Алғашында арабша сөз­дерді жиі қолданып өлең құраған ақынның бірден осындай деңгейге көтерілуі ақындық тұлғаның табиға­тына қайшы. Әнге белгілі музыка­танушылардың берген жоғары ба­ғасы да, зерттеуі де “Сырымбеттің” серінің елуден асқан шағында ту­ғанын көрсетеді. Әрі көркемдігі жа­ғынан бұл ән ақын өмірінің екінші жар­тысында туған “Құлагерге” жақын. Ал Ақтоқты атақты серінің жас шағын­дағы алғашқы ғашығы, одан әрі Ұрқиядан кейін үшінші көңілі құлаған адам Жамал болғаны ақиқат.

Әндегі “ауылың қонған Сырым­бет саласына” деген сөздің “ауылым қон­ған” болып өзгеруі де шындықты бүр­кемелеп тұр. Шын мәнінде Ақан ауылы Сырымбетті емес Қоскөл жа­ғасын жайлаған. Ақтоқты да Қоскөл маңындағы ауыл байының қызы екен. Ал Сырымбет – төре қонысы. Жүсіп төренің қызы Жамал қыздың осы ауылды мекендеуі де ақылға қонымды. Мәтіндегі осы сөзге мән берсек ән туған сәттегі ақын жүре­гінің иесі Жамал екеніне тағы бір көзіміз жетеді. Әрі “Сырымбетте мек­тебім” деп өткен Кәкімбек Салықов жазбасында да, Мағжан мақа­ла­сында да ән “Ауылың қонған Сырым­бет саласында (саласына)” деп бас­талады.

Біз бұл мақалаға Ақанның тек елге белгілі бір әнін ғана арқау еттік. Аңызға толы сері өмірінің шешіл­меген жұмбағы қаншама? Оның шығармашылығына алғаш болып назар аударған Сәкен Сейфуллин Ақан шығармаларына толық сынның келешекте жазылатынын айтыпты. Мағжан көрсеткендей Ақан серінің “судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат, жұмбақ өмірінің” құпия қырлары ашылатын тұс әлі алда сияқты.

Сара ҚҰЛАХМЕТ,

Қожаберген жырау атындағы №6 орта мектептің музыка пәнінің мұғалімі.