Өрнектен шыққан көрнекті тұлға

Мектепте оқып жүргенде сынып жетекшіміз Ақтоты Сақтағанқызы өңірде алғашқылардың қатарында Ленин орденімен марапатталған ұлағатты ұстаз Ғабдолла Шоқаев туралы жиі әңгімелейтін, өзгелерге үнемі үлгі ететін. Кейін білгеніміздей, апайымыз Есіл ауданы Өрнек ауылында кіндік қаны тамған көрнекті тұлғаның жерлесі екен. Өзім еңбек ететін облыстық тарихи-өлкетану музейінде Ғабдолла атамыз туралы көптеген мағлұматтарға қанықтым.

1883 жылы дүниеге келген Ғаб­долла – алты баланың кенжесі. Оқуға зеректігі, білімге құштарлығы жастайынан байқалып, Кемпір мол­дадан сауатын ашады. Білімдар­лығымен көзге түсіп, оқуын мерзімінен бұрын аяқтайды. Кейін Тауағаш ауылында тұратын нағашысына барып, бала оқытумен айналысады. 1895-1900 жылдары Қызылжар қа­ласындағы медресені үздік аяқтай­ды. Оның болашағынан зор үміт күткен ұстазы Қази халпе Шоқайға: “Менің тілімді алсаң, балаңды беті­нен қақпа, бағын байлама. Уфа қа­ласындағы “Ғалия” медресесіне жі­бер. Түбі еліне, халқына қызмет ете­тін үлкен оқымысты болады”, – деп көндірген екен.

1872 жылы ашылған жоғары діни оқу орнына баруға екінің бірі тәуекел ете бермеген. Онда дін сабақтары­мен қатар араб, парсы, түрік, орыс тілдері, шығыстану тари­хы, химия, физика, математика, гео­графия, жа­ратылыстану ғылымдары да оқы­тыл­ған. Оның ұйымдастыру­шысы – түркі зиялысы Зия Қамали. Мед­ресенің “Ғалия” (арабшадан ау­дар­ғанда “ұлы, “мәртебелі”) аталуы оның жоғары дәрежелі ежелгі оқу орны екенін, Еділ бойы, Орталық Азия, Қазақстан аумағы бойынша жоғары білімді оқытушы мамандар даярлайтын прогресшіл бағыттағы білім ұясы болғанын аңғартады. Мұнда қазақтың көптеген талапкер жастары оқыған (М.Жұмабаев, Б.Май­лин, Т.Жомартбаев, Ж.Тілеп­бергенов, А.Мәметов, Қ.Оразбаев, М.Оразбаев, т.б.). Осындағы қазақ шәкірттерінің қаражатымен 1911 жылы “Әліппе яки төте оқу” оқулығы, 1913-1914 жылдары Б. Майлин, Ж.Ті­лепбергеновтің редакторлы­ғы­мен “Садақ” журналы шығып тұрған.

“Ғалияны” 1909 жылы үздік баға­мен аяқтаған жерлесіміз “имам, ха­тиб уә мүддәрис” деген атақты ие­ленеді. Табиғатынан ізденгіш, алға қойған мақсатына жеткенше тыным таппайтын ол орыс гимназиясына оқуға түседі. Алайда кенеттен ке­селге шалдығып, 1911 жылы елге оралады. Ем-дом қабылдап, дерті­нен айыққан соң біржола ұстаздық жолды таңдайды. Халықтың қол­дауымен ауылда мектеп салдырып, молдалардан тәлім-тәрбие алып жүрген кедей-кепшіктің 60 шақты баласын жинап, ана тілі, әдебиет, ма­тематика, география, тарих, биоло­гия пәндерінен сабақ береді, Құран Кәрімді жаттатқызады. Өкінішке қа­рай, 1917 жылы білім ошағы өз жұ­мысын тоқтатады.

Кеңес өкіметі орнаған тұста Ғ.Шо­қаев ұстаздық жолын мектеп­терде оқытушы болып жалғасты­рады. 1920-1930 жылдар аралы­ғын­да Қарабұлақ, Бірлік, Еңбек, Өрнек, 1930-1934 жылдары Бостандық, Үшкөл, 1934-1956 жылдары Бексейіт ауылдарында бала оқытады. Аттес­тациядан өтіп, “бастауыш мектеп мұғалімі” деген куәлік алады. Ұзақ жылдар бойы педагогика саласына сіңірген еңбегі бағаланып, Ленин орденімен, Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздігі белгісімен марапат­талады. Оның алдынан ақын Ғалым Малдыбаев, жазушы, драматург Шахмет Құсайынов, жазушы-пуб­лицист Мақсұт Әубәкіров, физика-математика ғылымдарының кан­дидаты Сыздық Қантайұлы тәлім-тәрбие алған. Сөз арасында КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының “Сол­түстік Қазақстан облысы мектепте­рінің ұстаздарын ордендермен және медальдармен марапаттау туралы” 1949 жылғы 2 қарашадағы Жар­лығымен Ғ. Шоқаевтан басқа тағы екі жерлесіміз, яғни Ғали Мусин мен Шә­кен Жолтаев та Ленин орденін кеудеге жарқырата таққанын айта кеткен жөн.

Жергілікті өлкетанушы Қайролла Мұқанов 2011 жылы 20 мамыр күнгі “Qyzyljar nūry” қалалық газетінде жарияланған “Туған өңірдегі тұңғыш ұстаздардың бірі” мақаласында (мақала 2016 жылы “Ел ардақты­лары” очерктер жинағына енгізіл­ген.) Ғ.Шоқаевтың 29 жасында үй­ленгенін айта келіп, былай дейді: “Ғабдолла отбасын қалыңмалсыз құрған. Өзімен бірге оқыған Ғали Мусин: “Сенің осы терең білімің үшін қалыңсыз бергіземін, жүрек тақас жан дос болайық”, – деген екен. Сөйтіп, Ғали Мусиннің қарындасы Мақпузаға үйленіпті”.

Міне, бұрынғының білімпаздары мен таланттары бір-біріне орынды қошемет көрсетіп, бағалай білген. Ғабдолла мен Мақпузадан Зия, Нүри, Бақытжан есімді балалар дүниеге келген.

Ғабдолла Шоқайұлы білім беру ісімен шектелмей, шығармашылық­пен де белсенді түрде шұғылданған. Троицк және Орынбор қалаларында шығып тұрған “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетіне өзекті мәселелерді арқау еткен мақалалар, очерктер жазып тұрған. Туындыларының маз­мұнына үңілсек, педагогика сала­сына арналған әдістемелік ретінде де бағалауға болады. Мұғалімдік ма­мандықты таңдаған жастарға берген ақыл-кеңестері – өз алдына бір төбе. Алаш қайраткері Ахмет Байтұр­сыновтың “Әліпбиі”, “Оқу құралы” және тағы да басқа еңбектерін бас­пасөз арқылы насихаттап, талдап-тал­қы­лап, жан-жақты зерделеп, тә­лім алуға шақырады.

Болмысы сан қырлы ұстаз ақын­дық қырымен де танылған. “Жазғы дауыл” өлеңін (“Көгерген көктің жүзін бұлт басқанда” деп басталады) оқи жөнелгенде Абайдың “Күз” өлеңі бірден ойға оралады. Бұл – қазақтың бас ақынына еліктеу емес, жыл мезгілін өз машығында суреттеудің озық үлгісі.

Сталиннің солақай саясатынан зардап шекпеген, “ұлтшыл”, “халық жауы” жазаларының зардабын тарт­паған қазақ отбасы жоқ шығар!? Ғаб­долла Шоқайұлының да саяси қуғын-сүргiнге ұшырап, сергелдеңге түс­кенін біреу білер, біреу білмес. Сая­саттанушы, белгілі қоғам қай­раткері Сабыр Қасымов “Азаттық азап­керлері мемлекеттік тұрғыда ақта­луға тиіс” мақаласында (“Ege­men Qazaqstan” газеті, 2009 жыл 15 жел­тоқсан) “Солтүстік Қазақстанда “Алаш” партиясының филиалын және Қазақ комитетін ашпақшы бол­ған ниеттері үшін ғана 1940 жыл­ғы бір іс бойынша қуғынға ұшырап, артынан еш ақталмаған, есімдері әлі күнге қара тізімнен шықпаған адам­дарды атай кетейін. Олар – Темір­беков Әбжан, Темірбеков Құсайын, Ахме­тов Байғазы, Мәліков Қайрол­ла, Бөкетов Арыстан, Сағындықов Мәл­гаждар, Сабыров Есімсейіт, Жан­досов Сәдуақас, Бегишев Сейітқа­сым, Ибраев Мәулен, Белгібаев Қо­жахмет, Уәлиханов Махмет, Қос­па­нов Қошан, Омаров Жармантай, Би­мұрзин Әбілкәрім, Махметов Сә­кен, Жандосов Мәжен, Айбасов Қа­пез, Шоқаев Ғабдолла және басқа­лар”, – деген тарихи деректі алға тар­тады. Аяулы азамат 1956 жылы Бес­көл ауд­аны (қазіргі Қызылжар ау­даны) Бек­сейіт ауылында дүние са­лып, туған жері Өрнекте жер­ленген.

Биыл – жанын шүберекке түйіп жүріп, саналы ғұмырын жас ұрпақ тәбиесіне бағыштаған, қай жағынан болсын мақтан тұтар жерлесіміздің туғанына 140 жыл. Осындай бір туар тұлғаны қаншалықты дәрежеде ұлықтап жүрміз деген сауал көкейге оралса, не жауап берерімізді білмей мүдіреріміз анық.

Самрат ҚҰСКЕНОВ,

облыстық тарихи-өлкетану музейінің қызметкері.